روز مخصوص زیارتی امام رضا(ع) یکی از همان فرصت‌های عالی است؛ هم برای زائران و مجاورانی که از نزدیک، عطر و زیبایی زیارت مرقد مطهر ولی ‌خدا را تجربه می‌کنند و هم برای دلدادگان و عاشقانی که به هر دلیل نمی‌توانند توفیق زیارت از نزدیک را داشته ‌باشند؛موضوع روز زیارتی امام رضا(ع) را می‌توان از دو منظر مورد توجه قرار داد و درس‌ها و اطلاعات ذی‌قیمتی از آن بدست آورد.

منظر اول: چرا ۲۳ ذی‌القعده؟
در کتاب‌های تاریخی و روایی، روزهای مختلفی را به عنوان روز شهادت امام رضا(ع) معرفی کرده‌اند؛ هر چند که بیشتر مورخان و محدثان بر شهادت آن حضرت در ماه صفر تأکید دارند. مرحوم کلینی در «الکافی» و شیخ مفید در «الارشاد»، بدون ذکر روز، تنها به شهادت امام در ماه صفر اشاره دارند. مرحوم محمدتقی شوشتری در رساله «تَواریخِ النّبیِّ وَ الْآل» به روایت‌هایی اشاره می‌کند که روز شهادت ثامن‌الحجج(ع) را آخر ذی‌الحجه دانسته‌اند. با این حال، حسن بن موسی نوبختی، متکلم و نویسنده نامدار شیعه در قرن‌های سوم و چهارم در کتاب «الفرق الشیعه»، روز شهادت امام رضا(ع) را با استناد به برخی احادیث و گزارش‌ها، روز پایانی ماه صفر دانسته ‌است و ظاهراً این قول با توجه به قدمت و استناد، توسط علما و مورخان شیعه پذیرفته شده. اما درباره روز ۲۳ ماه ذی‌القعده که برخی از آن با عنوان روز شهادت امام رضا(ع) یاد کرده‌اند؛ علی بن یوسف حلی (برادر بزرگ‌تر علامه حلی) از علمای نامدار شیعه در قرن هفتم، در کتاب ارجمند «العدد القویه» آورده‌ است: و روز ۲۳ ماه ذی‌القعده، روز شهادت مولای ما، ابی‌الحسن علی بن موسی الرضاست که سلام بر او باد. این نقل قول هر چند که از منظر استناد، به قوت روایت نوبختی و دیگر بزرگانی که شهادت آن حضرت را در ماه صفر می‌دانند، نیست، اما ظاهراً از دیرباز رسم بر این بوده‌ است که شیعیان و علاقه‌مندان به اهل‌بیت(ع) به ویژه امام هشتم(ع)، در این روز به زیارت ثامن‌الائمه(ع) مشرف می‌شدند؛ چنان‌که سید بن طاووس، عالم بزرگ شیعه در قرن هفتم نیز در کتاب ارجمند «اقبال الاعمال» (ج۱، ص۳۱۰، دارالکتب الاسلامیه) چنین آورده ‌است که: «و رأیت فی بعض تصانیف أصحابنا العجم رضوان الله علیهم أنه یستحب أن یزار مولانا الرضا ع یوم ثالث و عشرین من ذی‌القعده من قرب أو بعد، ببعض زیاراته المعروفه»؛ در آثار برخی از دوستان ایرانی‌مان – که رضوان خدا بر آن‌ها باد – دیدم که زیارت مولای ما، حضرت امام رضا(ع) در روز ۲۳ ذی‌القعده، از نزدیک یا دور، با خواندن زیارت‌نامه‌های معروف، کاری مستحب است. تلفیق این دو نقل نشان می‌دهد که شیعیان با توجه به احتمال به شهادت رسیدن امام رضا(ع) در روز ۲۳ ذی‌القعده و از آنجا که در متن کتاب‌های مورد اعتمادشان، این روز به عنوان روز زیارتی آن ‌حضرت خوانده شده‌ است، از دیرباز و در چنین روزی، از دور و نزدیک به امید ثواب و عنایت آن امام همام، اعمال زیارتی را انجام می‌داده‌اند.

منظر دوم: تأثیرهای فرهنگی و اجتماعی
مشخص شدن یک روز به عنوان روز زیارتی ثامن‌الائمه(ع)، افزون بر تأثیرگذاری معنوی و حظّ زائران از چنین فرصت عالی و ارجمندی، تبعات فرهنگی و اجتماعی بسیار آشکاری دارد. چنان که همه می‌دانیم و بی‌نیاز از توضیح است، توصیه زیادی به انجام عبادت و قرائت قرآن و ادعیه به صورت جمعی شده‌ و معصومین(ع) پیروان خود را به در پیش گرفتن چنین روش و عادت نیکویی تشویق کرده‌اند. این همراهی در گام نخست موجب زایل شدن جهل درباره برخی از امور می‌شود؛ ممکن است کسی آداب زیارت نداند یا درباره موضوعی که واعظان مذهبی در چنین روزهایی برای ارائه به مردم انتخاب می‌کنند، اطلاعاتی نداشته ‌باشد. حرکت جمعیت به قصد زیارت، این فرصت را به مبلغان دینی می‌دهد که اولاً در راستای تنویر افکار عمومی درباره فرهنگ زیارت گام‌های مؤثر بردارند و ثانیاً با بهره گرفتن از فضای معنوی به وجود آمده، بندگان خدا را با واجبات و محرمات دینشان آشنا کنند. از سوی دیگر وجود چنین روزی، یک فرصت استثنایی برای تقویت جایگاه فرهنگ رضوی در جامعه ماست. این مناسبت توأم با معنویت موجب می‌شود که زائران بیش از هر زمان دیگری برای درک و اجرای شاخص‌های فرهنگ رضوی در خود و خانواده‌شان آمادگی داشته‌ باشند. تقویت معنویت در پرتو تبلیغ فرهنگ رضوی در جامعه به دلایلی که می‌دانیم، اسباب کاسته شدن آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌کند و می‌تواند نقش مهمی در سلامت روانی جامعه داشته ‌باشد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت