وی می‌نویسد: در بعضی از کتاب‌های دانشمندان غیرعرب دیده‌ام که زیارت امام رضا(ع) در روز ۲۳ ذی‌القعده، از نزدیک یا دور، به وسیله یکی از زیارات معروف یا آنچه شبیه زیارت است، مستحب است.
زیارتی که درباره اهمیت آن، روایت‌های فراوانی از ائمه معصومین(ع) نقل شده است، چنان که شیخ طوسی از خود حضرت رضا(ع) نقل می‌کند که فرمود: «در خراسان بقعه‌ای است و زمانی خواهد آمد که آن بقعه همواره محل رفت و آمد و مطاف فرشتگان می‌شود تا روز قیامت که در صور دمیده می‌شود و قیامت فرا می‌رسد». پرسیدند: ای پسر رسول خدا! این بقعه کدام بقعه است؟ فرمود: «این بقعه در سرزمین طوس است، به خدا سوگند! آن زمین باغی از باغ‌های بهشت است. هر که مرا در این بقعه زیارت کند مانند کسی است که رسول خدا را زیارت کرده است و برای او پاداش هزار حج مقبول و هزار عمره مقبول نوشته خواهد شد و من و پدرانم روز قیامت شفاعت‌کننده او خواهیم بود».
به مناسبت فرارسیدن ۲۳ ذی‌القعده با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد یاوری سرتختی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و پژوهشگر تاریخ تشیع در خصوص دلایل تأکید اهل بیت(ع) بر مسئله زیارت و کارکردهای این دستورات، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
جناب یاوری! فارغ از بحث‌های تاریخی در خصوص استنادات استحباب زیارت حضرت رضا(ع) در روز ۲۳ ذی‌القعده، دلیل تأکید اهل بیت(ع) بر مقوله زیارت در فرهنگ شیعی و اسلامی چیست؟
به نظرم برای پاسخ به این پرسش باید نسبت مقوله زیارت را با اهتمامی که اهل بیت(ع) در راستای حفظ و احیای سنت نبوی داشته‌اند، بررسی کنیم. اهل بیت(ع) در دوران حیاتشان شاهد بودند که سنت و سیره نبوی دچار تغییر و بدعت‌گذاری شده و حاکمان نیز با فاصله گرفتن از این سنت و سیره درصدد ترویج مکاتب و مذاهب دیگر هستند. در چنین موقعیتی یکی از نقش‌هایی که اهل بیت(ع) ایفا می‌کنند، این است که این جامعه‌ای را که به سنت نبوی پایبند است حفظ کرده و نمادهایی برای آن قرار بدهند که مردم با توجه به آن بتوانند هویت خودشان را حفظ و بازیابی کنند.
بر همین اساس یکی از نمادهایی که برای حفظ سیره و سنت نبوی توسط اهل بیت(ع) تأکید زیادی روی آن شده، زیارت است. برای نمونه زیارت قبور اهل بیت(ع) به خصوص امام حسین(ع) به عنوان یک نماد برجسته و یک نماد فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاسی برای شیعه و کسانی که پیرو حقیقی سنت نبوی بودند، ترویج شد و اهتمام به انجام آن مدام مورد تأکید قرار گرفت. به همین خاطر است که می‌بینیم زیارت سیدالشهدا(ع) و دیگر ائمه(ع) و حتی خود پیغمبر اسلام(ص) نه فقط توسط خود معصومان(ع) بلکه توسط مردم به عنوان یک نماد مورد توجه قرار گرفته است.
آن سوی معنای هویت‌بخشی، برجسته شدن وجوه تمایز است. نظر شما در این خصوص چیست؟
امام حسن عسکری(ع) زیارت قبر سیدالشهدا(ع) را به عنوان یکی از نمادهای شیعه و نشانه‌های مؤمن معرفی می‌کند. دلیلش چیست؟ این زیارت موجب می‌شود یک وجه تمایزی بین شیعه به عنوان کسی که پیگیر سیره و سنت نبوی است و رفتارهایش با دیگران ایجاد شود. در واقع مقوله زیارت می‌خواهد که مردم به واسطه زیارت به هویت بنیادینشان توجه کرده و آن را تکریم کنند.
تأکیدی که بر زیارت قبر امام رضا(ع) توسط ائمه(ع) و به خصوص ابناءالرضا(ع) هم وجود دارد و حتی زیارت اهل بیت(ع) در صورت مطلقش همین است. سفارشی که امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) دارند که مردم در واقع ارتباطشان را با امام قطع نکنند به همین دلیل است که مردم سراغ آن شخصی بروند که احیاگر سنت و سیره نبوی و وصی همان پیامبر(ص) است و در واقع این شخصیت را مورد بازخوانی قرار دهند.
مضاف بر این‌ها نباید از دیگر کارکردهای ارتباطی زیارت هم غافل شد. مسئله زیارت ارتباطات جمعی را موجب می‌شود یعنی افراد حول شخصیتی که ما او را به عنوان امام و تعیین شده از طرف خداوند می‌شناسیم جمع می‌شوند و به عبادت و امثالهم مشغول می‌شوند. حتی به واسطه این اجتماع و حضور در نزد چنین شخصیتی می‌توان اختلافات، کدورت‌ها و نزاع‌هایی که میان این جامعه به وجود آمده است را سامان بخشید و آن‌ها را حل و فصل کرد.
در وجه فردی و اجتماعی چه کارکردهای دیگری را برای زیارت می‌توان متصور بود؟
بالطبع مسئله تقویت بنیه‌های معنوی نیز ملازم با زیارت است. زیارت، دل‌ها را به همدیگر گره می‌زند. در واقع زیارتگاه و مضجع امام معصوم(ع) همچون پایگاهی است که به صورت مداوم در حال تأثیر گذاشتن بر زندگی مردم است. اساساً زیارتگاه‌ها منشأ تحولات هستند. شما در نظر بگیرید با به خاک سپرده شدن حضرت رضا(ع) در این مکان چه تغییراتی برای زندگی اهالی این منطقه و این کشور و حتی فراتر از آن اتفاق افتاده است. علمای بزرگی را می‌بینیم همچون شیخ صدوق که در همین مکان کرسی درس و بحث برقرار کرده‌اند و مردم می‌آمده‌اند و احادیث و سبک زندگی و فقه و اعتقاداتشان را از آن‌ها یاد می‌گرفته‌اند. این‌ها همه از دستاوردهای این پایگاه معنوی، اجتماعی و سیاسی است.
از دستاوردهای دیگر این است که پیرامون آن امام معصوم(ع) همان طور که اشاره شد اجتماع جامعه مؤمنین شکل می‌گیرد، وضعیت اقتصادیشان و بازار و معیشتشان در کنار آن سامان می‌گیرد. همه این دستاوردها را که کنار همدیگر قرار می‌دهید متوجه می‌شوید زیارت معرف یک هویت متمایزکننده برای زائران است. کسی که به زیارت امام معصوم(ع) می‌رود خودش و هویت فرهنگی و اعتقادی‌اش را با دیگران تمایز می‌دهد. این‌ها تأثیراتی است که برای زیارت به خصوص زیارت حضوری متصور است، حتی اگر زیارت از راه دور باشد، باز هویت فرد را متمایز از دیگری می‌کند؛ چرا که ما با زیارت به مثابه یک نماد سروکار داریم.
یکی از شیعیان دوران امام حسن عسکری(ع) وقتی که وارد مشهد می‌شود، آنجا سفارشاتی که دارند مثلاً بحث زیارت قبر امام علی بن موسی الرضا(ع) است. طرف از جزیره العرب برای زیارت قبر امام رضا(ع) می‌آید. همین طور می‌بینیم که شیعیان مختلفی از مناطق متفاوت برای دیدن و زیارت امام چه در دوران حیات ایشان و چه پس از آن به مشهدالرضا می‌آیند. این‌ها نشان‌دهنده این است که افراد می‌خواهند در قالب زیارت رابطه خودشان را با مقام امامت حفظ کنند. به همین مقوله اگر دقیق نگاه کنیم متوجه می‌شویم که باز بخش متمایزکننده خودش را نشان می‌دهد. افراد می‌آمده‌اند، عبادت می‌کردند، راز و نیاز می‌کردند و مسائلشان را از علما سؤال می‌کردند و همین در طول تاریخ سبب ماندگاری حیات و هویت شیعه می‌شود.
این فرایند به حدی جلو می‌رود که حتی ما شاهدیم در دوره‌های مختلف نیز زمانی که حاکمان روی کار می‌آمدند، باید نسبت به این جایگاه و پایگاه ادب می‌کردند حالا یا توجهی به ساخت و ساز و سامان دادن امورات آن کرده یا اینکه خودشان به زیارت آنجا مشرف شوند. کسی قادر نبوده در مقابل این فرهنگ بایستد یا آن را تعطیل کند. اگر مواجهه منفی نیز می‌خواستند بکنند با برخورد مردم مواجه می‌شدند و ناخودآگاه سبب تقویت آن در بین مردم می‌شدند.
نکته پایانی اگر هست بفرمایید.
نکته مهم این است که فرهنگ زیارت و عرض ارادت به محضر امام رضا(ع) تاکنون استمرار داشته است و افراد سعی کرده‌اند به شکلی و به خصوص در قالب زیارت به مثابه یک نماد، خود و زندگیشان را به این فرهنگ گره بزنند. به همین جهت است که شاهدیم این فرهنگ در جامعه ایرانی چه بین شیعیان و چه اهل سنت روز به روز پررنگ‌تر شده و حتی از مناطق مختلف اهل سنت هر ساله برای عرض ارادت به ساحت کسی که او را به عنوان فرزند پیامبر و عالم اهل بیت(ع) می‌شناسند، بیایند و دخیل این آستان شوند. این خودش نشان‌دهنده این است که این پایگاه معنوی، سیاسی، اجتماعی و عبادی آورده‌ای دارد که جامعه احساس می‌کند هر وقت سراغ این پایگاه برود می‌تواند با آورده‌های آن نیازهایش را تأمین کرده و احساس آرامش کند.
خبرنگار: محسن فاطمی‌نژاد
نظر شما