قرن‌هاست دستانی به حکم مسلمانی سجاده‌های ترمه و مخمل را به امید یک سلام و دعا نذر کرده‌اند تا گوشه‌ای از کار عبادت مؤمنی را در هنگامه زیارت بگیرند و زائر از هر چه باید داشته باشد، بهترین را نصیب ببرد.
نخستین وقف‌ها
در کتاب «حدودالعالم» که در سال ۳۷۲ هجری قمری تألیف شده، در توصیف جهرم آمده است: «جهرم شهری است خرم و از وی زیلو و مصلای نماز نیکو خیزد».
مقدسی، سیاح و جغرافیدان سده چهارم هم در شرح سفرش به بخارا می‌گوید: «در بخارا جامه‌های نرم و انواع سجاده ها، بساط و جامه‌های گستردنی فندقی و منبرهای زرد، جگری و کمربند اسبان که در زندان‌ها بافته می‌شود، بسیار است».
در مشهد نیز سجاده بافی و متبرک کردن سجاده‌ها در زیارت حرم برای سوغات و هدیه بردن از گذشته تا به امروز باب بوده، اما بیشترین اطلاعات موجود درباره سجاده‌ها متعلق به عصر صفویان و برآمده از دل اسناد این دوران است. در واقع سجاده‌ها از جمله دستباف‌هایی هستند که از اوایل ظهور اسلام به منظور استفاده در مراسم مذهبی مسلمانان در اندازه‌های کوچک طراحی و بافته می‌شده و در دوره‌ای نیز مزین به طرح محراب و طاق شده اند. همین است که اسناد بسیاری از تقدیمی و وقفی بودن سجاده‌ها در حرم مطهر رضوی حکایت دارد که اغلب آنان مزین به طرح محراب هستند؛ طرحی که در گذشته رایج بوده اما در دوران معاصر دیگر یافت نمی‌شود.
خاص‌ترین سجاده‌ها
هم اکنون در موزه حرم مطهر، چند سجاده قدیمی وجود دارد که با ارزش‌ترین آن‌ها سجاده مروارید دوزی شده‌ای متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری است. این سجاده که از جنس ماهوت قرمز با ابعاد ۵/۲ در یک متر است، با مروارید اصل بحرینی، منجوق و پولک دوخته و وقف شده است، اما واقف آن مشخص نیست.
نقش این سجاده محرابی، هزار گل است و در قسمت پایین محراب آن، یک گلدان بزرگ نقش خورده است. دو بوته گل زنبق و چهار بوته نرگس نیز در طرفین و گل‌هایی که از ترنج آن به هر طرف بافته شده است، چشم هر بیننده را به پنجره باغ‌های ایرانی باز می‌کند. این سجاده با توجه به حجیم و کروی بودن مرواریدهای دوخته شده روی آن گویا بیشتر جنبه تزئینی داشته است. قدیمی‌ترین این سجاده‌ها اما متعلق به عصر صفوی است که سجاده مخمل گلابتون دوزی قرمز یکی از آن هاست. تاریخ بافت این سجاده مشخص نیست، اما شکل گره و نقش‌های آن، این احتمال را ایجاد کرده است که یادگار دوره صفوی باشد.
ابعاد این سجاده حدود ۵/۱ در یک متر بوده و دست‌هایی تار و پود آن را با مخمل ابریشمی لاجوردی و قرمز درانداخته است.
سرمه طلایی
سجاده مخمل تزئینی با طرح حاشیه دار محرابی و تشعیر، از جنس مخمل ابریشمی با آستر کتان و به رنگ قرمز تیره، سومین سجاده نفیس این مجموعه است. در دوخت این سجاده از سرمه طلایی، سنگ‌های سبز و قرمز و ابریشم دوزی استفاده شده است. حاشیه و لچک‌های محراب با نقش سرو و متن آن هم با تصویر گیاه پر شده است.
قسمت پایین سجاده نیز با نقش گلدانی که ریشه سرو در آن قرار دارد، آذین شده است. روی این گلدان هم نقش دو شیر و در دو گوشه پایین محراب نقش دو طاووس ابریشم دوزی و سرمه دوزی شده است. واقف این اثر مشخص نیست، ولی زمان آن باز هم با توجه به نقوش آن، دوره صفوی است.
سجاده معرق قلاب دوزی نیز نمونه‌ای از آثار سوزن دوزی دوره قاجار است و در سال ۱۲۱۸ هجری قمری به دست «حسین‌آقاسی» لندره دوز اصفهانی دوخته شده است. جنس پارچه از ماهوت خارجی و نخ‌های رو دوز ابریشم است و در آن، رنگ‌های طبیعی قرمز، آبی لاجوردی، سبز یشمی و سبز مغز پسته‌ای استفاده شده است.
در این سجاده، یک سجاف و هفت حاشیه، محراب را در میان گرفته است. دو حاشیه آن که با نقش پیچک و گل معرق و قلاب دوزی شده، با چهار حاشیه ساده محصور شده است.
سوای این سجاده‌ها چند سجاده دیگر هم هستند که مهم‌ترین آن‌ها «سجاده مخمل گلابتون دوزی مشکی» و «سجاده ماهوت ابریشم دوزی» است که همه دارای ارزش میراثی هستند.
خبرنگار: هما سعادتمند
نظر شما