فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان در کنفرانسی مطبوعاتی در حاشیه نشست جده‌اعلام کرد هیچ چیزی به نام ناتوی عربی وجود ندارد و هیچ سخنی در مورد تشکیل ائتلافی خلیجی-اسرائیلی مطرح نشده‌است. او همچنین در مورد روابط با ایران نیز تصریح کرد: دستان ما به سمت ایران برای برقراری روابط عادی دراز است و راه حل دیپلماتیک، تنها راه برای حل پرونده هسته‌ای ایران است. 

طی هفته‌های گذشته و در گرماگرم سفر «جوبایدن» رئیس جمهور آمریکا به منطقه‌اعم از سرزمین‌های اشغالی و عربستان سعودی، در حالی که محافل خبری با اشاره به‌اهداف بایدن از این سفر به تلاش برای تشکیل یک ائتلاف عربی-اسرائیلی علیه جمهوری اسلامی ایران اشاره می‌کردند و صحبت از تشکیل نهادی نظامی تحت عنوان «ناتوی عربی» در میان بود، کشورهای عربی شرکت کننده در نشست اخیر عربستان اعم از خود این کشور، امارات، مصر و اردن به نوعی با تکذیب و رد این اخبار، در صدد تلطیف فضا برآمده و تمایل خود نسبت به برقراری، از سرگیری و تقویت روابط با ایران تأکید کردند؛ به گونه‌ای که فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان در کنفرانسی مطبوعاتی در حاشیه نشست جده‌اعلام کرد هیچ چیزی به نام ناتوی عربی وجود ندارد و هیچ سخنی در مورد تشکیل ائتلافی خلیجی-اسرائیلی مطرح نشده‌است. او همچنین در مورد روابط با ایران نیز تصریح کرد: دستان ما به سمت ایران برای برقراری روابط عادی دراز است و راه حل دیپلماتیک، تنها راه برای حل پرونده هسته‌ای ایران است. 

امارات نیز همزمان با سفر بایدن به منطقه و صحبت‌هایی که در مورد تشکیل ائتلاف عربی علیه‌ایران مطرح می‌شد، بر تصمیم خود برای توسعه روابط سیاسی با تهران تأکید کرد و انور قرقاش وزیر مشاور این کشور در امور خارجی گفت: سعی می‌کنیم سفیر خود را به تهران بفرستیم و روابط خود با ایران را از سر بگیریم و به طور قطع امارات جزو هیچ محوری علیه هیچ کشوری به ویژه‌ایران در منطقه نخواهد بود.
همچنین «أیمن الصفدی» وزیر خارجه‌اردن نیز چند روز پیش در گفت‌وگو با تلویزیون «الشرق» تأکید کرد گفت‌وگو با ایران، بهترین راه برای رفع تنش‌هاست و افزود: اردن و تمام کشورهای عربی می‌خواهند روابط درستی مبتنی بر حسن همجواری، احترام متقابل و عدم دخالت در امور یکدیگر با ایران داشته باشند. خاورمیانه به‌اندازه کافی با بحران روبه‌رو بوده و دیگر نیازی به تنش بیشتر نیست. باید عوامل تنش به شکل واقعی برطرف شوند تا به روابط درستی که همه خواهان آن هستیم، با ایران برسیم. پیش از این نیز نخست وزیر اردن در اظهاراتی مطبوعاتی برای برقراری روابط خوب با ایران ابراز تمایل کرده بود.
در زمینه رابطه مصر و ایران نیز در روزها و هفته‌های گذشته‌اظهاراتی از زبان برخی مسئولان مطرح شده‌است؛ به گونه‌ای که «فؤاد حسین» وزیر خارجه عراق چندی پیش بدون اشاره به جزئیات اعلام کرد برخی گفت‌وگوهای اطلاعاتی بین مسئولان ایران و مصر آغاز شده‌است. امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان نیز با توجه به‌این اظهارات وزیر خارجه عراق اعلام کرد هنوز مذاکره‌ای برای توسعه روابط مستقیم با مصر نداشته‌ایم اما برخی تلاش‌ها برای برقراری روابط عادی بین قاهره و تهران در جریان است.
باتوجه به تحولات اخیر و اظهارات مثبتی که‌از زبان مسئولان کشورهای مختلف در منطقه به ویژه مسئولان کشورهای عربستان، امارات، اردن و مصر در ارتباط با روابط این کشورها با ایران مطرح شده و هر یک به نوبه خود بر تمایل به نزدیکی با ایران و مخالفت با ایجاد محوری علیه آن تأکید کرده‌اند، به منظور بررسی این شرایط، دلایل اهمیت این اظهارات، روند بهبود روابط ایران و کشورهای عربی و اثرگذاری آن بر تحولات منطقه‌ای وجهانی با «طلال عتریس» تحلیلگر ارشد مسائل منطقه و رئیس مرکز مطالعات سیاسی لبنان گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه جزئیات آن را می‌خوانید. 

 نتایج نشست کشورهای عربی در عربستان و سفر بایدن به منطقه را چگونه ‌ارزیابی می‌کنید؟
 در ارتباط با سفر بایدن به منطقه و نشستی که در عربستان برگزار شد، تقریباً بین تمام کارشناسان اتفاق نظر وجود دارد که ‌اهداف راهبردی‌ای که برای آن تعیین شده بود، محقق نشد و در نتیجه سفر بایدن سفری بی حاصل بود و هیچ چیز مهم و قابل توجهی دربرنداشت؛ به ویژه آنکه‌ او در این سفر به دنبال تحقق دو موضوع مهم بود، اول تشکیل ائتلافی مثل ناتوی عربی برای مقابله با ایران که به طور کلی در تحقق این مسئله ناکام بود، به‌گونه‌ای که همزمان با این دیدارها امارات به صراحت اعلام کرد در هیچ ائتلافی علیه‌ ایران شرکت نخواهد کرد و می‌خواهد روابط دیپلماتیک خود با تهران را از سر بگیرد. عربستان نیز اعلام کرد برای برقراری روابط مثبت و سازنده با ایران تمایل دارد؛ بنابراین این هدف ناکام ماند و رژیم صهیونیستی که به تشکیل چنین ائتلافی دل بسته بود، ناامید شد. هدف دوم بایدن درخواست از عربستان برای تولید بیشتر نفت بود تا قیمت‌ها کاهش یابد، اما در این زمینه نیز عربستان عملاً در بالاترین سطح از ظرفیت خود نفت تولید می‌کند و در نتیجه ‌امکان تولید بیشتر را ندارد؛ بنابراین رئیس جمهور آمریکا هیچ دستاوردی را محقق نکرد.

 نظر شما در مورد روابط ایران و مصر در گذشته، حال و آینده چیست و چرا این روابط به سطح مطلوبی نرسیده‌است؟
 روابط ایران و مصر همواره با کش و قوس و فرازو نشیب همراه بوده‌است؛ یعنی دو کشور از طرفی خصومت و موضع‌گیری‌های منفی در قبال هم نداشته‌اند اما در همین حین روابط گرم و سازنده‌ای نیز نداشته‌اند، یعنی دو کشور با یکدیگر تبادل تجاری ندارند، سرمایه‌گذاری‌های مشترکی وجود ندارد و روابط همواره یک گام به جلو یک گام به عقب بوده‌است که به نظر من فشارهای آمریکا و چه بسا فشارهای عربستان مانع اصلی حصول پیشرفت در این روابط است؛ چراکه‌ایران همیشه‌اعلام کرده برای برقراری روابط خوب با مصر آمادگی دارد، اما در طرف مقابل به نظر می رسد فشارها و مانع تراشی‌های زیادی از جانب طرف سوم وجود دارد که مانع از شکل گیری رابطه خوب بین قاهره و تهران می‌شود، در حالی که می دانیم این روابط برای مصر مفید خواهد بود و می تواند از تجربه‌های ایران استفاده کند، تهران نیز می‌تواند از بازار مصر و نیز تجربه‌های متقابل در این رابطه بهره ببرد، اما تاکنون آن‌گونه که به نظر می‌رسد فشارهای آمریکا و عربستان مانع از پیشرفت در این روابط شده و تحقق آن مستلزم رفع این فشارهاست.

 چرا روابط اردن با ایران در برهه‌های گذشته مثبت و سازنده نبوده و اکنون چرا دو طرف برای تقویت روابط ابراز تمایل کرده‌اند؟
روابط ایران و اردن در گرو شرایط منطقه‌ای بوده‌است؛ ما می دانیم اردن جزئی از سیاست‌های آمریکا در منطقه بوده و همچنین تا حدودی به رویکردهای عربستان وابستگی دارد و نمی تواند به خودی خود محور یا پروژه‌ای بزرگ را در منطقه پیش ببرد، اما با وجود این، در دوره ‌اخیر اعلام کرده برای برقراری روابط با ایران آمادگی دارد. اوضاع منطقه در حال تغییر است و همین اعلام آمادگی مصر، اردن و عربستان برای داشتن روابط بهتر با ایران یک گام به جلو است و سبب تضعیف موقعیت و اثرگذاری آمریکا می‌شود. این کشورها به دنبال تغییر رویکرد و روش هستند و به دور از شعارزدگی به‌این نتیجه رسیده‌اند آمریکا قابل اعتماد نیست و شرایط افغانستان را سرلوحه کار خود قرار داده‌اند، از این رو اکنون به‌این می‌اندیشند وقتی آمریکا و غرب مجبور به مذاکره با ایران هستند، چرا آن‌ها برای داشتن روابط بهتر با ایران گفت‌وگو نکنند. اردن هم یکی از این کشورهاست که به‌این مسئله فکر می‌کند و در حقیقت روابط خوب با ایران به نفع همه ‌است.

 روابط امارات با ایران در برهه‌های اخیر شاهد فراز و نشیب‌های متعددی بوده ولی با این حال هیچ زمان به طور کامل قطع نشده‌است؛ روابط تهران ابوظبی با روابط تهران ودیگر دولت‌های عربی چه تفاوتی دارد؟
 امارات همیشه به داشتن روابط با ایران تمایل داشته و وجود رابطه را بر قطع آن ترجیح داده‌است؛ به گونه‌ای که حتی زمانی که عربستان روابط خود را با ایران قطع کرد، امارات سطحی از روابط خود با تهران را حفظ کرد؛ چراکه منافع امارات به روابط خوب با ایران وابستگی دارد و هزاران شرکت ایرانی وجود دارند که در امارات سرمایه گذاری کرده و کار می‌کنند، از این رو این کشور خواهان روابط بد با تهران نیست و اگر در برهه‌های مختلف شاهد تضعیف این روابط هستیم، فشارهای منطقه‌ای و خارجی علت آن است. امارات اکنون جزو نخستین کشورهایی بوده که به سوریه برگشته و همچنین مقامات آن در نشست جده‌ اعلام کردند وارد هیچ ائتلافی علیه‌ ایران نخواهند شد، بلکه به دنبال برقراری روابط دیپلماتیک کامل با این کشور هستند. بنابراین منافع سبب شده تا امارات بر حفظ روابط خود با ایران و تلاش برای تقویت آن مُصر بوده و نخواهد در رویارویی با ایران قرار داشته باشد، درست است که با رژیم اسرائیل رابطه برقرار کرده‌است، اما در همین حین نمی‌خواهد با ایران نیز مشکلی داشته باشد. 

 در سال‌های اخیر، روابط ایران و عربستان بدترین وضعیت خود را در تاریخ داشته، ولی در حال حاضر مذاکراتی بین دو طرف برای از سرگیری روابط برقرار است؛ اولاً دلیل وخامت این روابط چه بوده و ثانیاً چرا اکنون طرفین به دنبال از سرگیری روابط هستند؟
 بله روابط ایران و عربستان طی سال‌های گذشته شاهد افول بزرگی بوده، به طور کامل قطع شده و به ویژه ‌از جانب عربستان در معرض حملات تند بوده‌است که دلیل حقیقی آن حمایت ایران از انصارالله و مردم یمن در جنگ ائتلاف سعودی علیه ‌آن بوده‌است؛ در این جنگ که عربستان پس از گذشت هشت سال هیچ دستاورد مهمی را محقق نکرده‌است، ایران را به حمایت از انصارالله و در نتیجه مانع شدن از پیروزی ریاض در این جنگ متهم می‌کند. البته دلایل دیگری نیز برای قطع روابط ریاض و تهران وجود داشته‌است، از جمله‌ اینکه عربستان از تفاهم آمریکا و غرب با ایران در خصوص برنامه هسته‌ای آن ترس دارد، به گونه‌ای که ریاض معتقد است این توافق نفوذ ایران در منطقه را افزایش می‌دهد و در مقابل از نفوذ عربستان می‌کاهد و در همین راستا کارزار رسانه‌ای را علیه‌ایران به راه‌انداخت و این‌گونه ترویج کرده ‌ایران ثبات و امنیت منطقه را تهدید می‌کند؛ اما در برهه ‌اخیر به نظر می‌رسد به ویژه‌ از جانب عربستان سعودی تجدیدنظر در ارزیابی از تحولات ایجاد شده‌است؛ چراکه ‌ایران همیشه تأکید کرده خواهان بهترین روابط با کشورهای همسایه و حتی عربستان سعودی است. به نظر می رسد علت این تجدید نظر عربستان به تحولات بین‌المللی باز می گردد؛ به گونه‌ای که‌از یک طرف قدرت و نفوذ آمریکا در جهان کاهش یافته و از طرف دیگر به ویژه پس از خروج از افغانستان و ناتوانی یا عدم تمایل واشنگتن به حمایت از ریاض در قبال حملاتی که ‌از جانب یمن در معرض آن قرار گرفت، اعتماد به  آن از بین رفته‌است. امروز عربستان به ‌این نتیجه رسیده که در روابط خود با ایران تجدیدنظر کند و می‌خواهد روابط خوبی را با ایران داشته باشد و در مقابل نمی‌خواهد دیگر اعتماد چندانی به ‌آمریکا داشته باشد و همچنین می‌خواهد به روابط بین‌المللی خود تنوع داده و با روسیه و چین نیز روابط خوب داشته باشد و روابط خوب با ایران را برای خود بهتر از روابط بد می داند و همه ‌این‌ها باعث می‌شود عربستان ثبات بیشتری داشته باشد و شاید تفسیر و تحلیل علت مذاکرات بین تهران و ریاض نیز همین باشد. 

 با توجه به ‌آنچه گفته شد آینده روابط ایران با چهار کشور عربی مذکور را در کوتاه مدت و بلندمدت چگونه پیش بینی می‌کنید و این روابط چه تأثیری بر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی خواهد داشت؟
 اگر روابط ایران و عربستان از سرگرفته شود و به شکل خوبی بهبود یابد، طبیعتاً این مسئله بر روابط دیگر کشورها از جمله مصر، اردن و امارات با ایران نیز تأثیر مثبت خواهد گذاشت؛ به ویژه‌ آنکه مشکل اصلی در روابط ریاض و تهران است، به گونه‌ای که قطر، عمان و کویت روابط خوبی با ایران دارند، امارات هیچ زمانی روابط خود با ایران را قطع نکرده، مصر و اردن نیز در موضع خصومت و دشمنی با ایران نبوده‌اند و فقط روابط بحرین باقی می‌ماند که ‌آن در گرو نظر عربستان است. بنابراین بهبود روابط بین عربستان و ایران به برقراری روابط خوب همه کشورهای عربی خلیج فارس با تهران منجر خواهد شد، چرا که ‌این کشورها اساساً برای این روابط آمادگی داشته و هیچ گونه مشکل واقعی با آن ندارند.
در نتیجه‌ ازسرگیری روابط ریاض-تهران بسیار سازنده خواهد بود و چه بسا باعث تغییر در حساب و کتاب‌های آمریکا و شکل‌گیری یک نوع همکاری منطقه‌ای در زمینه‌اقتصاد، نفت، مبادله تجاری و امنیت شده و منطقه را در موقعیت قوی‌تر و با ثبات‌تر قرار دهد و در مقابل مانع از دخالت خارجی در آن شود.

خبرنگار: جواد فراهانی