اما امروزه، دگرگونی‌های اجتماعی بسی شتاب‌یافته و جوامع را در حال گذارِ پیوسته قرار داده و بسیاری از تحولات و تغییرات اجتماعی تأثیر عمیقی در نهاد خانواده بر جای گذاشته و از این رهگذر، خانواده نیز در معرض آسیب قرارگرفته است، اما از منظری دیگر، خانواده می‌تواند بر کارکردهای سایر نهادهای اجتماعی تأثیر بگذارد. ازاین‌رو، سیدحسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران معتقد است: ثبات و سلامت نهاد خانواده تأثیر چشمگیری در سلامت جامعه دارد.
کاهش ۳۶ درصدی واقعه ازدواج
این نهاد در ساختار نظام اجتماعی تأثیر شگرفی دارد و به حتم می‌توان آن را شالوده و سنگ بنای هر جامعه‌ای دانست، خانواده، بزرگ‌ترین تولیدکننده منابع انسانی و همچنین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع تولیدی هرجامعه است. بااین‌حال طی سال‌های اخیر به‌وضوح دیده می‌شود که آسیب‌هایی نهاد خانواده را تهدید می‌کند. این آسیب‌ها در چند محور قابل دسته‌بندی است؛ «غلامرضا فتح‌آبادی» جامعه‌شناس، دسته اول را کاهش میزان ازدواج‌ها می‌داند: «براساس داده‌های مرکز آمار ایران از سال ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۹ واقعه ازدواج در کشور بیش از ۳۶ درصد کاهش داشته است. برای مواجهه با این آسیب باید، نگرش جامعه به خانواده اصلاح شود و ارائه آموزش مهارت‌های زندگی، گسترش برنامه‌های مشاوره و روان‌شناسی، بهینه‌سازی شیوه‌های همسرگزینی و همسریابی، اطلاع‌رسانی علمی بحران خانواده، توجه به دانش مدیریت خانواده و ارائه مواردی همچون تسهیلات، اشتغال، مسکن برای جوانان می‌تواند کمک مؤثری در این زمینه داشته باشد.»
دسته دوم توجه به آسیب طلاق است که تهدید جدی خانواده به‌حساب می‌آید؛ این آسیب در دهه ۱۳۹۰ معادل ۲۲ درصد افزایش داشته است. در سال ۱۳۹۰، معادل ۱۴۲ هزار و ۸۴۱ طلاق در کشور ثبت شد که در سال ۱۳۹۹ به ۱۸۳ هزار و ۱۹۳ مورد افزایش‌یافته است. فتح‌آبادی می‌گوید: «این آسیب از چالش‌های جدی کشور است که دغدغه زیادی برای خانواده‌ها داشته است. باید گفت عوامل افزایش طلاق در کشور هم از ابعاد اقتصادی و اجتماعی و ابعاد فردی و فرهنگی قابل‌بررسی است.»
موسوی چلک نیز، طلاق را یکی از پنج موضوع اولویت‌دار کشور توصیف و تأکید کرده: «تأملی بر روند آمارهای طلاق نشان می‌دهد که این موضوع در کشور نگرانی‌های زیادی را ایجاد کرده است به گونه‌ای که به‌عنوان یکی از پنج موضوع دارای اولویت کشور در کنار اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان‌ها، بیکاری، مفاسد اخلاقی و حاشیه‌نشینی( سکونتگاه‌های غیررسمی) تعیین‌شده و حتی در جلسات مسئولان عالی کشور هم مورد تأیید قرارگرفته است.»
تأخیر در تشکیل خانواده
دسته سوم آسیب‌ها، بالا رفتن سن و تأخیر در ازدواج است. طبق مطالعات انجام‌شده، میانگین سن ازدواج دختران در کشور ۲۵ و پسران به ۲۹ سال رسیده است. در این رابطه غلامرضا فتح‌آبادی می‌گوید: «عوامل و مداخله‌گرهای زیادی وجود دارد و در کنار مسائل و مشکلات اقتصادی به‌ویژه شرایط نامناسب تأمین مسکن، اشتغال و کسب درآمد به نظر می‌رسد عوامل و فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز مهم است. با توجه به تغییرات اجتماعی و سبک‌های جدید زندگی، شکل تفریحات و اوقات فراغت تغییریافته و از طرفی دسترسی به جنس مخالف خارج از خانواده نیز در جامعه آسان‌تر شده و نکته مهم پدیده ازدواج‌هراسی در جامعه است که فکر جوانان را برای تشکیل خانواده مغشوش کرده است.»
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران نیز با اشاره به بالا رفتن سن تشکیل خانواده، به سیاست‌هایی برای ترغیب به ازدواج اشاره دارد، سیاست‌هایی که به قانون تبدیل‌شده، همانند قانون تسهیل ازدواج جوانان که در عمل نتوانسته است درروند افزایش ازدواج تغییری ایجاد کند و این مسئله دلایل متعددی دارد.
چلک، بخشی از دلایل کاهش ازدواج را نگرانی نسبت به آینده عنوان و تصریح می‌کند: « کسی نمی‌تواند منکر این موضوع شود. افرادی که درباره آینده نگران باشند تن به ازدواج نمی‌دهند مگر اینکه تحت‌فشار قرار بگیرند. بخش زیادی از تن ندادن به ازدواج اقتصاد است. مسکن هم دغدغه‌ای جدی است و اکنون افرادی که شغل هم داشته باشند، باید چند درصد حقوقشان را برای اجاره مسکن کنار بگذارند. بالاخره اقتصاد تعیین‌کننده است و شغل پایدار می‌تواند نقطه قوتی برای تشکیل یک زندگی مشترک باشد. از سوی دیگر، اکنون این باور که چرا یک نفر دیگر را گرفتار کنم در حال تبدیل به باور نهادینه‌شده در ذهن جوانان است. علاوه بر مواردی که گفته شد عده‌ای از جوانان نمی‌خواهند مسئولیت تشکیل خانواده را بپذیرند. حتی افرادی هستند که تمکن مالی هم دارند اما تن به ازدواج نمی‌دهند به این دلیل که نمی‌خواهند مسئولیت را بپذیرند.»
ازدواج بدون داشتن فرزند
دسته چهارم آسیب‌های پیش روی خانواده، ازدواج بدون داشتن فرزند در کشور است که فتح‌آبادی با ارائه آمار توضیح می‌دهد: «معادل ۱۴/۴ درصد خانواده‌ها بدون فرزند هستند و ۱۹ درصد تک‌فرزند و درمجموع معادل ۷۵ درصد خانواده‌ها به یک تا دو فرزند اکتفا کردند.» آسیب‌پذیری نهاد خانواده از ناهنجاری‌های اجتماعی به‌ویژه اعتیاد یکی دیگر از آسیب‌های پیش روی نظام خانواده بوده که عرصه را برای تمام اقشار جامعه تنگ کرده است؛ به‌طوری‌که مطالعات نشان می‌دهد. ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در معرض سوءمصرف موادمخدر قرار دارند. اعتیاد یکی از علت‌های اصلی فروپاشی خانواده و از دغدغه‌های جدی خانواده‌ها است.
از هر پنج نفر یک نفر به تجرد قطعی رسیده است
تأثیر تحولات و تغییرات اجتماعی و نبود مدیریت آن‌ها به‌ویژه در عرصه فرزندآوری، تحصیل، اشتغال، مشارکت اجتماعی زنان و مواردی دیگر باعث بروز آسیب‌های اجتماعی شده است. فتح‌آبادی مبتنی بر پژوهش‌ها و مطالعات صورت گرفته، می‌گوید: «در دهه آینده تغییرات گسترده‌ای در حوزه خانواده به لحاظ انگیزشی، ارزش‌ها، ساختار، کارکرد و نقش‌ها خواهیم داشت. تغییر در سبک زندگی در اشکال مختلف نظیر تغییر در نقش زنان، شکل‌های جدید ازدواج، تغییر در نوع تفریحات، کاهش گفتمان و کاهش رفت‌وآمدها را نظام خانواده در ایران تجربه خواهد کرد. همچنین رواج تجردگرایی در جامعه و روابط خارج از خانواده و شکل‌گیری انواع همزیستی‌ها نظیر ازدواج سفید، هم‌باشی یا هم‌خانگی و ازدواج موقت از آسیب‌های پیش روی تشکیل خانواده است. برابر بررسی‌ها از پنج نفر یک نفر به تجرد قطعی رسیده است، گفته می‌شود ۱۲ میلیون جوان مجرد در کشور وجود دارد و۸/۵ درصد دختران به تجرد قطعی رسیده‌اند.»
کاهش بُعد خانوار در کشور از دیگر آسیب‌هایی است که این جامعه‌شناس به آن اشاره داشته و عنوان می‌کند: «نرخ باروری در سال ۱۳۹۴ معادل ۱/۹ نفر بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۱/۶۲ نفر رسید. رتبه باروری ایران در دنیا ۱۵۱ است. در پنج سال گذشته شاخص باروری تمام استان‌های کشور ۲۰ درصد افت داشته است، درصورتی‌که نرخ باروری پایین‌تر از حد جایگزینی تثبیت شود، باگذشت زمان نرخ رشد جمعیت کمتر و به صفر می‌رسد و شروع به منفی شدن می‌کند، با توجه به اینکه اکنون نرخ باروری زیر حد جایگزینی است، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۰ نرخ رشد جمعیت به صفر برسد و پس‌ازآن منفی شود. نباید فراموش کرد که پیری جمعیت خانواده‌ها و افزایش سالخوردگی یک آسیب جدی و مهم به‌حساب می‌آید. درحال‌حاضر معادل ۹/۴ درصد جمعیت کشور سالمند هستند. سالمندی یکی از چالش‌هایی است که بیش از همه نهاد خانواده را متأثر ساخته است. کشور ما در دو دهه آینده با بحران بزرگ سالمندی جمعیت مواجه می‌شود. در سال ۱۴۲۰ جمعیت سالمندی کشور دو برابر می‌شود و به ۲۰ درصد می‌رسد، به‌طوری‌که در سال ۱۴۳۵ بیش از یک‌سوم جمعیت (۳۳ درصد) کشور سالمند خواهد شد.»
به نظر می‌رسد، نظام خانواده در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی با کمبودهایی روبه‌رواست که فقدان نهاد حامی یا سازمانی برای سیاست‌گذاری و هماهنگی اجرای برنامه‌های همسرگزینی، مشاوره، آموزش و مهارت‌های زندگی قبل، حین و بعد از ازدواج ازجمله آسیب‌هایی است که فتح‌آبادی بابیان آن‌ها، خاطرنشان می‌کند: « با پیچیده شدن و تغییرات گسترده اجتماعی در جامعه مناسبات نهاد خانواده بیش از همه از این شرایط متأثر می‌شود، به همین جهت لازم است نهادهای اجتماعی کارآمدی در عرصه خانواده شکل بگیرند تا تحولات این حوزه را به‌خوبی رصد و متناسب با نیازهای جدید، نهاد خانواده را حمایت کرده و عوامل و مداخله‌گرها را پیش‌یابی و برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند. متأسفانه درحال‌حاضر شاهد تعدد سازمان‌های موازی در عرصه خانواده هستیم که اقدامات آن‌ها کمک مؤثری به نهاده خانواده نداشته است و عملکرد آن‌ها ارزیابی و نظارت هم نمی‌شود. تعدد قوانین، آیین‌نامه‌ها و سندها در عرصه خانواده به‌ویژه ازدواج، اشتغال و مسکن که هرگز بُعد اجرایی نیافته‌اند، همچنین نقش کمرنگ دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در تولید محتوا، کمبود پژوهش‌های علمی و کاربردی، بی‌توجهی به گفتمان سازی نهاد خانواده جزء آسیب‌های نهاد خانواده است.»
راهکارهای رفع آسیب‌های نظام خانواده
فتح‌آبادی با ارائه راهکارهای رفع آسیب‌های نظام خانواده، بیان می‌کند: «تحقق اهداف و راهبردهای مندرج در سیاست‌های کلی نظام در عرصه خانواده ابلاغی مقام معظم رهبری می‌تواند در رهایی از بسیاری از چالش‌های یادشده نقش‌آفرین باشد، ازجمله ایجاد جامعه‌ای خانواده‌مدار و تقویت و تحکیم خانواده و کارکردهای اصلی آن بر پایه الگوی اسلامی خانواده، محور قرار گرفتن خانواده در قوانین و مقررات، برنامه‌ها، سیاست‌های اجرایی و تمام نظام‌های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به‌ویژه نظام مسکن و شهرسازی است. همچنین ایجاد نهضت فراگیر ملی برای ترویج و تسهیل ازدواج موفق و آسان برای همه دختران و پسران و افراد در سنین مناسب ازدواج و تشکیل خانواده و نفی تجرد در جامعه با وضع سیاست‌های اجرایی و قوانین و مقررات تشویقی و حمایتی و فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری به تشکیل خانواده متعالی براساس سنت الهی یکی دیگر از راهکارهای کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده است. تحکیم خانواده و ارتقای سرمایه اجتماعی آن بر پایه رضایت و انصاف با تأکید بر به‌کارگیری یکپارچه ظرفیت‌های آموزشی، تربیتی و رسانه‌ای کشور در جهت تحکیم بنیان خانواده، فرهنگ‌سازی و تقویت تعاملات اخلاقی، مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده را می‌توان به‌عنوان راهکار در نظر گرفت، ممنوعیت نشر برنامه‌های مخل ارزش‌های خانواده، ایجاد فرصت برای حضور مفید و مؤثر اعضای خانواده در کنار یکدیگر و استفاده مؤثر خانواده از اوقات فراغت به‌صورت جمعی از دیگر راهکارهای پیشنهادی برای کاهش معضلات نظام خانواده است. ارائه و ترسیم الگوی اسلامی خانواده و تقویت و ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی با ترویج ارزش‌های متعالی و سنت‌های پسندیده در ازدواج و خانواده، پررنگ کردن ارزش‌های اخلاقی و زدودن پیرایه‌های باطل از آن، مبارزه با تجمل‌گرایی، اصلاح رفتار گروه‌های مرجع و برجسته‌سازی رفتارهای شایسته آن‌ها و جلوگیری از شکل‌گیری گروه‌های مرجع ناسالم به‌عنوان راهکار اساسی برای کاهش آسیب‌های نظام خانواده است. بازنگری، اصلاح و تکمیل نظام حقوقی و رویه‌های قضائی در حوزه خانواده متناسب با مقتضیات جدید و حل‌وفصل دعاوی در مراحل اولیه و تأمین عدالت و امنیت در تمام مراحل انتظامی، دادرسی و اجرای احکام در دعاوی خانواده باهدف تثبیت و تحکیم خانواده دارای اهمیت است.» ارتقای معیشت و بهبود اقتصاد خانواده‌ها با توانمندسازی آنان برای کاهش دغدغه‌های آینده درباره اشتغال، ازدواج و مسکن، ساماندهی نظام مشاوره‌ای و آموزش قبل، حین و پس از تشکیل خانواده و تسهیل دسترسی به آن، تشویق جلب مشارکت خانواده برای پیشبرد برنامه‌های کشور در همه عرصه‌ها از دیگر راهکارهای پیشنهادی جهت کاهش آسیب‌های خانواده است که فتح‌آبادی با اشاره به این موارد تصریح می‌کند: «اگر به دنبال کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده هستیم باید حمایت از عزت و کرامت همسری، نقش مادری و خانه‌داری زنان و نقش پدری و اقتصادی مردان و مسئولیت تربیتی و معنوی زنان و مردان و توانمندسازی اعضای خانواده در مسئولیت‌پذیری، تعاملات خانوادگی و ایفای نقش و رسالت خود در سیاست‌گذاری اجتماعی موردتوجه قرار گیرد. پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ویژه موضوع طلاق و جبران آسیب‌های ناشی از آن با شناسایی مستمر عوامل طلاق و فروپاشی خانواده و فرهنگ‌سازی کراهت طلاق باید به‌عنوان شاه‌بیت اقدامات پیشگیری برای طلاق موردتوجه قرار گیرد. حمایت حقوقی، اقتصادی و فرهنگی از خانواده‌های با سرپرستی زنان و تشویق و تسهیل ازدواج آنان، اتخاذ روش‌های حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان و تقویت مراقبت‌های جسمی، روحی و عاطفی از آنان، ایجاد سازوکارهای لازم برای ارتقای سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده از دیگر راهکارهای راهبردی برای کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده است.»
منبع: رسالت
نظر شما