ماهیان حوضچه‌های پرورشی با سیلاب‌های اخیر به زیستگاه‌های طبیعی نشت کردند. رودخانه‌های گاماسیاب، خرسان، زز، هراز، فین و چندین رودخانه دیگر مثل بسیاری از رودها و مسیل‌های کشور در روزهای اخیر سرشار از سیلاب‌های فصلی شدند. این رودخانه‌ها سال‌هاست به‌عنوان محل پرورش ماهی استفاده می‌شوند. این در حالی است که رودخانه‌ها در طغیان‌های طبیعی و فصلی، هر آنچه بر سر راه باشد به پایین‌دست حوضه‌های آبریز منتقل می‌کنند؛ از درخت و خانه و محصول کشاورزی تا ماهیان پرورشی!

جای تیلاپیا در تالاب نیست
چندین سال است که رودخانه‌های کشور محل پرورش ماهیان اقتصادی مانند قزل‌آلای رنگین‌کمانی شده است. این تصمیم اگرچه منجر به تغییر زیستگاه‌های طبیعی به نفع گونه‌های غیربومی و مهاجم شده است، اما با بروز سیلاب‌های فصلی بخش دیگری از جمعیت این مهاجمان به زیستگاه‌های طبیعی سرازیر شده‌اند.
باربد صفایی، اکولوژیست در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سال‌هاست که متخصصان محیط‌زیست نسبت به نشت قزل‌آلای رنگین‌کمانی که گونه‌ای پرورشی است، به زیستگاه‌های طبیعی هشدار داده‌اند، ولی مسئولان توجهی به این موضوع نمی‌کنند. هیچ‌گاه به این سؤال جواب نمی‌دهند که آیا جای گونه‌های غیربومی مثل اردک‌ماهی و کاراس در تالاب زریوار، بیست‌وپنجمین تالاب ثبت‌شده بین‌المللی کشور است؟ یا گونه مهاجم تیلاپیا، باید دست بالا را در تالاب بین‌المللی هورالعظیم داشته باشد؟ جواب همه اکولوژیست‌ها به این سؤالات منفی است. شیلات حتی برخی مناطق جنوب غرب کشور را ‌«ماهی‌دار» کرده است. درحالی‌که این مناطق میلیون‌ها سال است که ۱۵۰گونه ماهی به‌طور طبیعی دارند و نیازی نبود که گونه غیربومی به آن اضافه کنند. این را بگذارید کنار سدهایی که زیستگاه‌های رودخانه‌ای را تکه‌تکه می‌کنند و آرام‌آرام زایایی جمعیت و تنوع گونه‌ها را از بین می‌برند. دراین شرایط حذف گونه غیربومی هزینه‌بر و نشدنی است. هیچ‌کدام از گونه‌های غیربومی نیز شکارگرهای خود را به همراه نیاورده‌اند.
او با تأکید بر اینکه بستر رودخانه جای کشاورزی، باغداری و پرورش ماهی غیربومی نیست، می‌گوید: با سیلاب‌های اخیر نه‌تنها گونه‌های غیربومی به اکوسیستم‌های آبی راه‌ پیدا کرده‌اند، بلکه آلودگی بیولوژیکی و شیمیایی حوضچه‌های پرورشی نیز به رودخانه‌ها راه یافته است.

چرا باید از تیلاپیا بیشتر از قزل‌آلا ترسید؟
عمده گونه ماهی پرورشی که در کشور تولید می‌شود، قزل‌آلاست. اکثر ماهی‌های پرورشی در رودهایی که سیل به حوضچه‌های پرورش ماهی‌شان آسیب وارد کرده‌ نیز قزل‌آلا هستند. به‌گفته میلاد خسروی، محقق ماهیان غیربومی، خطر این گونه اگرچه کمتر از گونه‌های غیرخوراکی است، اما آسیب خود را به همراه دارد.  این متخصص بیوسیستماتیک جانوری در گفت‌وگو با همشهری توضیح می‌دهد: شیلات مدعی است در تکثیر گونه مهاجم تیلاپیا مانع از ورود گونه‌ها به زیستگاه‌های طبیعی است، ولی یکی از راه‌های جابه‌جایی گونه‌های غیربومی در کشور سیلاب است و اگر ماهی‌های پرورشی بتوانند شرایط گل‌آلود رودهای خروشان را تحمل کنند به زیستگاه جدید «معرفی» ‌و به «جمعیت پیوندخورده» با زیستگاه تبدیل می‌شوند.قزل‌آلا البته به اندازه تیلاپیا مهاجم نیست.
او در مورد آسیب‌های نسبی ماهی‌های پرورشی و قزل‌آلای رنگین کمانی در زیستگاه‌های طبیعی می‌گوید: وقتی این گونه‌ها به‌صورت دستی تغذیه نشوند در کنار گونه‌های بومی به رقابت غذایی می‌پردازند و باعث می‌شوند شانس باروری گونه‌های بومی کاهش یابد. چون بیشتر انرژی‌شان در تقابل بین گونه‌ها صرف می‌شود.
آزادماهیان پرورشی نیز بستر رودخانه‌ها را برای لانه‌سازی تغییر شکل می‌دهند که به ضرر دوزیستان و ماهیان است. استخرهای پرورش ماهی هم پساب سرشار از نیترات، فسفر و سایر مواد مغذی را بدون نظارت و تصفیه وارد رودخانه‌ها می‌کنند. در نتیجه چرخه غذایی برهم‌خورده و بخش‌هایی از رودها لجن‌زار می‌شوند. مثل آنچه در تالاب زریوار کردستان و نئور اردبیل رخ داد. این پدیده در درازمدت منجر به مرگ‌ومیر آبزیان بومی می‌شود. ماهیان پرورشی البته ‌انواع بیماری‌های ناشی از قارچ و انگل را که خود بدان مقاومند، به زیستگاه‌ها  جدید می‌برند.بنابراین وقتی بدون توجه به توان اکولوژیک رودخانه اقدام به احداث مجموعه پرورش ماهی‌شود، آسیب مستقیم و غیرمستقیم به اکوسیستم‌های آبی کشور وارد می‌شود.
سرریز آب مخازن سدها بر اثر سیلاب نیز می‌تواند اکوسیستم‌های آبی کشور را دچار اختلال کند. سازمان شیلات در دهه‌های قبل به‌منظور «ماهی‌دار کردن سدها» و «افزایش پتانسیل شیلاتی» گونه کپور معمولی (گونه‌ ایرانی) و انواع کپور چینی (کپور فیتوفاگ، کپور سرگنده، آمور) را به مخازن سدها افزود. درحالی‌که به‌گفته میلاد خسروی، متخصص بیوسیستماتیک جانوری، جابه‌جایی گونه‌ها از زیستگاه‌های همیشگی به زیستگاه‌های جدید، می‌تواند خسارات اکولوژیک وارد کند. سیلاب‌ها نیز گونه‌های مختلف کپورماهیان را به‌گونه‌ «پیوند خورده» با اکوسیستم‌ تبدیل می‌کنند. بیشترین نگرانی میلاد خسروی اما در مورد انواع گونه‌های تیلاپیاست. اگرچه این ماهی در ابتدا قرار بود فقط در ۵استان بیابانی کشور تولید شود، ولی سر از حوضه‌های آبریز رودخانه‌ای و تالاب‌های بین‌المللی درآورد. خسروی می‌گوید: وقتی گونه تیلاپیا به‌خصوص گونه موزامبیکی که جزو ۱۰۰گونه به‌شدت مهاجم در فهرست IUCN است در بازارهای غیررسمی، به‌صورت اینترنتی برای فروش به سراسر کشور ارسال می‌شود، دیگر نمی‌توان از عدم‌نشت آن به اکوسیستم‌های آبی کشور مطمئن بود.

منبع: همشهری