از آنجا که در میان شیعیان، جدا از مذهبی که دارند، واقعه جانگداز عاشورا در صدر مصیبت‌های جانگدازی است که بر اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) وارد شده، بخش مهمی از مقتل‌هایی را که در این مدت به رشته تحریر درآمده ‌است‌ به روایت این واقعه غم‌فزا اختصاص داده‌اند. جالب اینجاست که در نگارش مقاتل مربوط به شهادت سیدالشهدا(ع) و یارانش، نه فقط شیعیان، بلکه برخی محققان اهل‌سنت نیز ورود پیدا کرده‌اند که امروزه، مقتل‌های آن‌ها به دلیل گزارش‌های قابل اعتنا، محل مراجعه عموم کسانی است که می‌خواهند روایت قابل قبولی از واقعه عاشورا داشته باشند. نمونه برجسته چنین مقاتلی، «مقتل خوارزمی» است که به دلیل کم بودن گزارش‌های مشکوک، حتی مورد استفاده بزرگان شیعه مانند سیدبن‌طاووس، برای نگارش مقتل مشهور «لهوف» قرار گرفت.

چرا مقتل ابی‌مخنف مهم است؟
در میان مقتل‌هایی که درباره روایت شهادت امام حسین(ع) و یارانش به رشته تحریر درآمده، مقتل «ابی‌مخنف» از همه قدیمی‌تر است و نگارش آن، احتمالاً از اواخر قرن نخست هجری آغاز شده و در سال‌های نخست قرن دوم به پایان رسیده ‌است. این مقتل از آن جهت درخور توجه و اهمیت است که نزدیک‌ترین گزارش، از نظر تاریخی، به زمان شهادت سیدالشهدا(ع) محسوب می‌شود. ابی‌مخنف که در ادامه درباره او و کار بزرگش توضیح خواهیم داد، بخش عمده‌ای از اطلاعات خود را در گفت‌وگو یا به قول امروزی‌ها، مصاحبه با افرادی بدست آورده ‌است که در واقعه کربلا به عنوان یکی از اعضای سپاه کوفه یا بازماندگان کاروان اباعبدالله(ع) حضور داشته و شاهد عینی آن رویداد جانگداز بوده‌اند. هر چند تاریخ، به قول استادان این فن، مفهومی «فنومنوتیک» یا «پدیدارشناسانه» و متأثر از نوع نگاه راویان به رویدادهاست و به واقع باید تاریخ را مجموعه‌ای از «شواهد» به حساب آورد و نه گزارش‌های بی‌نقص و حقیقی، اما به دلیل روایت کم‌واسطه و شاید بتوان گفت بی‌واسطه وقایع در مقتل «ابی‌مخنف»، باید آن را گزارشی بسیار قابل تأمل و توجه بدانیم.

ابی‌مخنف کیست؟
لوط بن یحیی بن سعید بن مِخْنَف غامدی ازْدی، مشهور به «ابی‌مخنف»، نگارنده این مقتل ارزشمند، از اهالی کوفه و تا سال ۱۵۷ق در قید حیات بود. درباره ماهیت فکری و اعتقادی وی، سخن بسیار است؛ برخی ابی‌مخنف را از اصحاب امام صادق(ع) پنداشته‌اند و گروهی دیگر، وی را از شاگردان آن حضرت و نیز، امام باقر و امام سجاد(ع) فرض کرده‌اند. با این حال، بعضی از علمای تاریخ و محدثان، به شیعه بودن وی اطمینان ندارند و حتی «نجاشی» عالم بزرگ رجالی قرن‌های چهارم و پنجم، بعید می‌داند که ابی مخنف حتی از اصحاب امام صادق(ع) بوده ‌باشد. با وجود این، محدثان شیعه عموماً به صداقت وی اعتماد دارند و ابی‌مخنف را مردی بی‌طرف و راستگو می‌پندارند که اگر شیعه نبود، دست‌کم تمایلاتی به حکومت علویان داشت. شاید به همین دلیل، شیخ مفید بخش‌های مربوط به واقعه عاشورا در کتاب «الارشاد» را بدون ذکر منبع، از مقتل ابی‌مخنف نقل کرد. در میان اهل‌سنت نیز هرچند برخی به دلیل توجه وی به تاریخ شیعه و قیام عاشورا، چندان مایل به استفاده و توجه به گزارش‌های ابی‌مخنف نیستند، اما مورخ بزرگی مانند طبری، تقریباً همه واقعه عاشورا را با واسطه «هشام کلبی» و به نقل از ابی‌مخنف و با ذکر سند از وی روایت کرده ‌است. برخی گزارش‌ها از آن حکایت دارد که ابی‌مخنف در سال ۸۰ قمری و حدود ۲۰ سال پس از واقعه جانگداز عاشورا متولد شده و کار نوشتن مقتل را از حدود ۲۰ سالگی، یعنی در حدود سال ۱۰۰ قمری و ۴۰ سال پس از واقعه عاشورا آغاز کرده ‌است. ابن‌ندیم در کتاب مشهور «الفهرست»، حدود ۴۰ کتاب را به ابی‌مخنف نسبت می‌دهد که متأسفانه هیچ‌کدام از آن‌ها، امروزه در دسترس نیست، اما این گزارش نشان می‌دهد ابی‌مخنف، محققی پرکار و پرتلاش بوده ‌است.

احیای یک گزارش از دست رفته
یکی از نکات تأسفبار درباره سرنوشت مقتل ابی‌مخنف، از بین رفتن اصل آن در گذر تاریخ است. آنچه در قرون بعد، به نام مقتل ابی‌مخنف در برخی نقاط جهان اسلام و ازجمله ایران، به رشته تحریر درآمد، تنها نام وی را بر خود داشت و به گفته آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، استاد برجسته تاریخ اسلام، متن آن چنان از تحریف و روایات مجعول آکنده بود که بعید به نظر می‌رسید چنین اثری، کار قلم ابی‌مخنف باشد. با این حال، رشد فعالیت‌های مطالعاتی در حوزه تاریخ اسلام، طی سده اخیر، پژوهشگران شیعه را مصمم به بازآفرینی این مقتل بسیار مهم کرد و این کار، با جداسازی گزارش‌های طبری درباره واقعه کربلا که آشکارا به کتاب مقتل ابی‌مخنف مستند شده ‌است، انجام گرفت. کار الحاق این متن‌ها را آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی انجام داد و متن عربی آن را با عنوان «وقعه الطف» منتشر کرد. بعدها ترجمه‌هایی از این مقتل به زبان فارسی منتشر شد و در اختیار علاقه‌مندان فارسی‌زبان قرار گرفت. مقایسه این کتاب ارزشمند، با آنچه در برخی نقاط با نام مقتل ابی‌مخنف منتشر می‌شود، نشان از تفاوت اساسی میان دو مکتوب دارد. وقعه‌الطف یا همان مقتل ابی‌مخنف، می‌تواند در این ایام یعنی روزهای سوگواری بر مصیبت سالار شهیدان(ع)، به عنوان یکی از منابع قابل اعتنا برای شناخت حوادث آن دوران، مورد توجه قرار گیرد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت