به دلیل قاره‌ای بودن، آستانه‌های اقلیمی در ایران بسیار گسترده و رخدادهای اقلیمی غیر قابل پیش‌بینی است. مردمانی که در فلات ایران زیست می‌کردند، خوب می‌دانستند که چگونه با این شرایط کنار بیایند. آنها با رعایت فاصله از رودخانه می‌توانستند نه تنها جان خود را حفظ بلکه از خسارت به اموال خود جلوگیری کنند. در ضمن استفاده از آب رودخانه را متناسب با شرایط رودخانه – که حاصل خاطرات نسل‌ها بود – مدیریت می‌کردند. بی‌خود نیست که فردوسی در ۱۰۰۰ سال پیش گفته است: به‌جویی که یک روز بگذشت آب / نسازد خردمند ازو جای خواب.
نگارندگان این یادداشت به کمک جدیدترین تصاویر ماهواره‌ای دو نقطه از سیل اخیر در امتداد رودخانه نمرود واقع در مزداران را بررسی و به نتایج شگفت‌انگیزی دست یافتند. چنانچه در عکس‌های ماهواره‌ای مزداران دیده می‌شود، تغییر شدید کاربری در بستر و حاشیه رودخانه نشانه محل آسیب‌پذیر بوده است. اگرچه نگارندگان از عکس‌های ماهواره‌ای نمی‌توانند نوع ساخت‌وساز را تشخیص دهند، ولی به نظر می‌رسد که در منطقه مزداران، با تجاوز به حریم رودخانه اقدام به ساخت‌وساز شده است. در منطقه امامزاده داوود نیز ساخت وسازهای دیگری در پیچ رودخانه صورت گرفته است.
متأسفانه در سال‌های اخیر تجاوز به حریم رودخانه‌ها بشدت گسترش یافته است. ویلاسازی، رستوران‌سازی، جاده‌سازی و انواع دخالت‌های دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها دهانه رودخانه را تنگ کرده و باعث می‌شود که جریان آب رودخانه در زمان طغیان به سیلاب مخرب تبدیل شود.
عملیات آبخیزداری سازه‌ای به عنوان یکی از مهمترین اقدامات در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌ها برای کاهش خسارت سیل در ایران اجرا می‌شود. عکس‌های ماهواره‌ای سیل امامزاده داوود مشخص می‌کند که درست در بالای امامزاده چندین سد کوچک آبخیزداری ساخته شده بود. ولی رخداد سیل اخیر نشان داد که تعدد این سازه‌ها هم نتوانست مانع جریان سیلی شود که فقط حاصل حدود ۳۰ میلی متر بارندگی بود. باید بررسی کرد که چه اتفاقی افتاده و متولیان امرباید کارآیی و نقاط ضعف این سیستم را به صورت جدی مورد نقد و بررسی قرار دهند و به هیچ عنوان بر راهکارهای آبخیزداری سازه‌ای برای ممانعت از سیل تأکید و سرمایه‌گذاری نکنند. آبخیزداری واقعی جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد نفوذ پذیری حوضه است که این کار فقط با کنترل چرا[ی دام] و حفظ و احیای ساختار طبیعی زمین ممکن است.براساس مشاهدات یکی از نویسندگان این متن (آخانی)، در سیل ۱۳۸۰ در پارک ملی گلستان با شکسته شدن دو سد آبخیزداری، سیل تشدید و درست بلافاصله بعد از این دو سازه که منجر به آزادسازی حجم بالای رسوب و همچنین مصالح به کار رفته در آن سازه‌ها شده بود. این مواد رسوبی و مصالح همراه آن انرژی سیل را بالا برده و هسته اصلی ویرانگری سیل را شکل داده‌است. گزارشات متعددی از شکسته شدن بندهای آبخیزداری در سیل‌های اخیر برای نمونه در کرمان و یزد وجود دارد که باید با دقت بیشتر هر کدام مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
اما مسأله اصلی که در همه سیل‌های ایران مشترک است، فرسایش شدید حوضه آبریز و دستکاری در ساختار هیدرولوژی (آب) است که مهمترین عوامل سیل هستند. این فرسایش ناشی از چرای بی‌رویه، تغییر کاربری بی‌رویه، جاده سازی‌های بی‌مورد، معدن‌کاوی، برداشت شن و ماسه از بستر و شیب‌های اطراف و از همه مهم‌تر تجاوز به حریم طبیعی رودخانه‌هاست. پوشش گیاهی حاشیه رودخانه‌ها به عنوان مهمترین عامل کنترل شدت جریان آب عمل می‌کنند. برداشت آب از رودخانه‌ها برای عملیات معدن‌کاری، باغداری‌ها و رستوران‌های حاشیه رودخانه یا ویلاها باعث می‌شود که در فصل کم باران جریان رودخانه تضعیف شده و با افزایش بستر با مورد رسوبی دهانه رودخانه کوچک‌تر شده و در زمان سیل امکان جابه‌جایی حجم بالای آب را نداشته باشد.
نتیجه آنکه سیل‌های اخیر آیینه تمام نمای دخالت انسان در رژیم رودخانه است. متأسفانه درک درستی از زیست‌بوم رودخانه در ایران وجود ندارد. متولی رودخانه‌های ایران وزارت نیرو است که بیشتر نگاه بهره‌ورانه نسبت به رودخانه دارد. در حالی که رودخانه یک زیست‌بوم پویاست که مانند شریان‌های حیاتی، با انتقال آب به حوضه آبریز باعث پایداری مسیر رود می‌شود و لازم است مدیریت آنها به عهده سازمان حفاظت محیط زیست باشد.بعد از سیل ۲۰۲۱ شرق آلمان، محققان با بررسی دقیق مسیل و اتفاقاتی که در پستی و بلندی‌های منطقه افتاد، اقدام به ریشه‌یابی سیل کردند. متأسفانه دستگاه‌های دولتی و گاهی شرکت‌های ذینفع در شرایط بحران به ارائه راهکارهای شتابزده – مانند آبخیزداری سازه‌ای– اقدام می‌کنند. توصیه ما به دستگاه‌های مسئول آن است که مانند آنچه در آلمان انجام می‌شود، با فراخوان کلی به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی از آنها دعوت شود تا مستقلاً به بررسی هر مورد از سیل (به طور جداگانه) پرداخته وسپس بر اساس نتایج علمی اقدام به اصلاح حوضه آبریز و بالا بردن تاب‌آوری در مقابل سیل کنند. بدون انجام تحقیقات مناسب و مستقل، انجام راه‌حل‌های ضربتی و فوریتی، نتیجه‌ای جز اتلاف بودجه و افزایش خسارت‌های جانی و مالی در سیل‌های بعدی نخواهد داشت.
حسین آخانی استاد گیاه شناسی دانشگاه تهران
مهدی معتق استاد مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان
منبع: روزنامه ایران
نظر شما