هر کدام از اهل هنر، بسته به توانمندی و مهارت خود، در عرصه‌ای متفاوت به ارائه خدمت می‌پرداخت؛ معماری، نقاشی، خطاطی، معرق، گچبری، آینه‌کاری، تذهیب و حتی شعر و ادبیات. با این حال کمتر می‌توان هنرمندی را یافت که در چند رشته مهارت داشته و در همه این رشته‌ها، آثار و خدماتی در حرم مطهر از خود باقی گذاشته باشد.
میرزا طاهر رضوی ملقب به «مُصَنّع‌التولیه» یکی از این هنرمندان معدود است که البته خیلی از ما او را نمی‌شناسیم، اما آثارش را دیده و از آن‌ها لذت برده‌ایم. یکی از معروف‌ترین آثار هنری میرزا طاهر، نقاشی مشهور او درباره به توپ بستن حرم رضوی است. این نقاشی که یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ آستان قدس محسوب می‌شود، گزارشی تصویری از چرایی و چگونگی ماجرای حمله نیروهای روسیه تزاری به حرم امام رضا(ع) در نوروز سال ۱۲۹۱ خورشیدی است که جزئیات بسیار جالب و قابل توجه و تأملی دارد.
با این حال، هنرِ مُصَنّع‌التولیه تنها محدود به نقاشی نبود؛ او در شعر و ادبیات نیز توانایی قابل ملاحظه‌ای داشت و افزون بر این‌ها، بر ساعت‌سازی که از هنرهای ظریفه محسوب می‌شد، مسلط بود. در رواق امروز با هم درباره این هنرمند که در سال ۱۳۱۸شمسی درگذشت و در صحن عتیق حرم رضوی به خاک سپرده شد، بیشتر صحبت می‌کنیم.
مصنع‌التولیه؛ خادمی با توانایی‌های خاص
میرزا طاهر مُشرِف رضوی فرزند عبدالجواد مشرف رضوی، چنان که از نامش مشخص است، وابسته به سلسله سادات رضوی بود. پدرش سیدعبدالجواد چنان که از نام خانوادگی وی معلوم است، عنوان مُشرف روشنایی حرم مطهر رضوی را داشت و پس از وی، این مسئولیت به فرزندش میرزا طاهر رسید. با این حال، خدمات میرزا طاهر در حرم رضوی متعدد بود و به مسئولیت وی در اداره روشنایی خلاصه نمی‌شد؛ مُصَنّع‌التولیه به چندین هنر آراسته بود و به همین دلیل در بخش‌های مختلف حرم رضوی فعالیت می‌کرد.
طبق اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی (سند ۱۴۱۷۶۴) در ماه صفر سال ۱۳۲۰ / اردیبهشت سال ۱۲۸۱، حدود چهار سال پیش از انقلاب مشروطه، میرزا طاهر رضوی در حکمی از طرف نصیرالملک، نایب‌التولیه وقت آستان قدس به «مُصَنّع‌التولیه» ملقب شد. اگر یادتان باشد یک بار در همین صفحه برایتان توضیح دادم که این القاب برخلاف لقب‌های دولتی، تنها جنبه تشریفاتی داشت و دارنده آن از منافع مادی برخوردار نمی‌شد؛ اما در مورد مُصَنّع‌التولیه این گونه نبود؛ دایره خدمات وی آن قدر گستردگی داشت که نایب‌التولیه وقت برای استمرار این خدمات و تشویق میرزاطاهر، در حکم اعطای این لقب، برای او مقرری هم تعیین کرد؛ در متن حُکم آمده بود: «سالی مبلغ چهارده تومان نقد و مقدار دو خروار جنس اضافه بر مواجب سابق در حق عالیجناب میرزا طاهر برقرار داشته همه ساله مبلغ بیست تومان نقد و مقدار پنج خروار جنس اصلا اضافا بموجب برات صادره از دفترخانه مبارکه اخذ و دریافت دارد و نیز محض استظهار و امیدواری او به لقب مصنع‌التولیه ملقب و مخاطبش داشت باید امنای عظام و امرای کرام آستانه مقدسه او را بدین لقب ملقب و مخاطب داشته احترامات او را منظور دارند». ممکن است برخی این پاداش دادن‌ها را از باب ارتباط صمیمانه میرزاطاهر با نصیرالملک، یک عمل دوستانه قلمداد کنند اما اسناد موجود نشان می‌دهد که وی همواره و در همه دوره‌ها مورد توجه و احترام بوده است. میرزاطاهر رضوی در ۲۱ شهریور ۱۲۹۱ از سوی مرتضی قلی‌خان طباطبایی، نایب‌التولیه وقت آستان قدس به دلیل مهارت در ساعت‌سازی به عنوان ساعت‌ساز حرم مطهر منصوب شد. (سند شماره ۱۴۱۷۶۶ مرکز اسناد آستان قدس) همان طور که اشاره شد، میرزاطاهر اهل شعر هم بود و دیوانی مفصل داشت. او بیشتر درباره اهل‌بیت(ع) شعر می‌سرود؛ از جمله اشعار وی که به مناسبت شهادت امام رضا(ع) سروده شده است، می‌توان به این شعر اشاره کرد:
«از چه شور و غلغله در طوس شد به پا
یا رب چه روی داده که دارند این عزا
خُدّام آستانه گریبان گشاده‌اند
از زهر جان‌گداز مگر کشته شد رضا
در ماتم رضا عجبی نیست گر شود
جان جهانیان همه اندر رهش فدا».
صنعتگرِ سیاستمدار
یکی از نکات جالب توجه در زندگی میرزا طاهر رضوی، ورود وی به فضای مبارزات سیاسی است. مصنع‌التولیه در روزگاری می‌زیست که مشروطه‌خواهی رواج تمام داشت و او نیز به عنوان یکی از مدافعان مشروطیت، در جرگه مشروطه‌خواهان قرار گرفت و به مبارزه پرداخت. او بعدها پس از به توپ بسته شدن حرم مطهر رضوی، از تمام هنر خود برای انعکاس این واقعه در تاریخ استفاده کرد؛ علاوه بر نقاشی معروفی که در ابتدای مطلب از آن یاد کردیم، میرزاطاهر درباره واقعه به توپ بستن حرم رضوی، اشعاری نیز سروده است.
وی به دلیل همین اقدام‌ها، توسط سربازان تزار در مشهد بازداشت شد و مدتی را در حبس گذراند. علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و هنری، مصنع‌التولیه در عرصه فعالیت‌های صنعتی هم حرف‌های زیادی برای گفتن داشت؛ علی‌اکبر گلشن آزادی در کتاب «صد سال شعر خراسان» به برخی هنرنمایی‌های میرزا طاهر در این زمینه اشاره می‌کند. طبق گزارش گلشن آزادی، میرزا طاهر چاقویی ساخته بود که به راحتی آهن را می‌برید و نیز پس از ورود نخستین دوچرخه به مشهد، نمونه‌ای کاملاً بومی از آن را ساخت.
برخی از این گزارش‌ها ممکن است با داستان‌سرایی همراه باشد، اما خبر از واقعیت توانمندی‌های مرحوم میرزا طاهر مشرف رضوی می‌دهد. او به پزشکی نیز علاقه داشت و جزوه‌ای درباره خواص داروها به رشته تحریر درآورده بود.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما