به گزارش قدس آنلاین، بر اساس سندهای موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، نخستین بار در دوره شاه عباس صفوی نام"آغا فاطمه" با مسئولیت زیارت‌نامه خوان ِحرم، در فهرست اسامی کارکنان آستان قدس رضوی ذکر شده، پس از آن در دوره‌های مختلف تاریخی، بانوان مشاغل دیگری چون کفشبان، خادمة حرم، بخورسوز، ضابطه، جاروکش، خادمة مسجد گوهرشاد، بیماردار، داروساز، خادمة دارالشفا و عزب دارالشفا را عهده‌دار بوده‌اند، و مطابق اسناد بابت آن حقوق دریافت می‌کرده‌اند. در دورة قاجار زنانی از لحاظ اداری دارای عنوان شغلی با دریافت مواجب بودند، اما اشتغال به خدمت نداشته‌اند. ایشان اغلب از طبقات بالای اجتماع بوده‌اند، و این سمت را به صورت فرمایشی کسب کرده‌اند.
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در دو حکم حکومتی و یک نامة اداری به‌طور اختصاصی دربارة خدمت تشریفاتی ِبانویی به نام غنچه خانم توضیح داده شده. وی یکی از همسران ناصرالدین شاه قاجار بوده و در دفتر خاطرات شاه و اعتمادالسلطنه در مناسبت‌هایی نام وی برده شده، متولی‌باشی آستان قدس رضوی نیز در نامه‌ای این نسبت را تأیید کرده است. اولین سند دربارة غنچه خانم، به شماره اموالی 105212، حکمی‌ست که میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله، نخست وزیر ِاحمدشاه قاجار در شعبان سال 1337 ق. خطاب به حاکم خراسان و سیستان نوشته، با این مضمون: «ایالت جلیله خراسان؛ به موجب فرمان، چهار تومان نقد و سه خروار جنس از آستانه رضوی مستمری درباره غنچه خانم برقرار است و از قراری که اظهار می‌دارند چندسال است نرسیده، مقرر دارید با تولیت آستانه مقدسه مذاکره نموده مستمری مزبور را آنچه عقب افتاده است وصول و ایصال دارید که موجبات آسایش مشارالیه فراهم گردد. وثوق الدوله، نایب وزراء عظام»
سند بعدی که 9 روز پس از دستور نخست‌وزیر صادر شده، حکمی‌ست از جانب میرزا ابراهیم عمیدالسلطنه حاکم خراسان و سیستان به نایب تولیت آستان قدس رضوی میرزا مرتضی‌خان طباطبایی نائینی، که در آن تأکید شده « جناب مستطاب اجل آقای متولی‌باشی آستان قدس دام اقباله؛ سواد مرقومه ریاست وزراء عظام ارسال گردید، قدغن نمایید سریعأ حقوق معوقة چندسالة غنچه خانم نزد اینجانب ارسال دارید که برای مشارالیه فرستاده شود. از طرف ایالت، عمیدالسلطنه».
اما ویژگی خاصی که سند سوم را از سایر اسناد متمایز، و دارای اهمیت می‌کند پاسخ نایب‌التولیه به این احکام ِدولتی‌ست، زیرا علیرغم دستور مؤکد نخست‌وزیرکشور و حاکم منطقه، با مقاومت در مقابل این دستور رسمی و حکومتی، تمایلی به پرداخت این مستمری ِنقدی و جنسی، و معوقات آن نشان نمی‌دهد. دلیل و چند وچون آن را به راحتی می‌توان در متن این سند با تاریخ 26 شوال 1337 ق. پیدا کرد:
«مقام منیع ایالت جلیله گرامی خراسان و سیستان دامت‌شوکته؛ دستخط مبارک به ضمیمة سواد مرقومة بندگان حضرت مستطاب اشرف آقای رئیس‌الوزراء در باب غنچه خانم زیارت شد. اگر چه این مطلب معین بود و حاجت به تحقیقات نبود، و کرارأ از طهران اظهار شده، جواب داده بودم مع‌ذالک محض این‌که به دقت به حضور مبارک مراتب عرض شود تحقیقات مفصل نموده، این غنچه خانم از زوجات مرحوم مغفور شاه شهید است که در سفر اخیر تشرف ِآستان قدس شاه، مشرف بوده محض افتخار خدمت خادمی که حقیقتأ مطلقأ با طبقة نسوان مناسبتی ندارد به ملاحظات آن زمان دربارة او مقرر شده که نایبی در این جا گذارده بوده که نایب به خدمت مشرف شده مواجب را هم می‌گرفته تا در سنة 1319 در تولیت آقای نصیرالملک حکم کلی نمودند که کلیة نواب‌الخدمه موقوف شود و از آن روز احدی به سمت نیابت مشرف نشده و حقوق هم نگرفته است. و مواجب غنچه خانم هم مقطوع و از سنة 19 تاکنون از ثبت آستان قدس خارج شده، ابدأ جمع و خرج نشده و چهل پنجاه نفر از این قیبل بوده‌اند از قبیل مرحوم اتابک و شاهزادگان بزرگ از قبیل شعاع‌السلطنه و سالارالدوله و امثال آن‌ها که به کلی از ثبت خارج شده و ابدأ محلی ندارد. در این سنوات هم کرارأ غنچه خانم این اظهار را شخصأ یا از دربار اعظم نمودند جواب قطعی داده شده است. و قطع نظر از تمام این‌ها خیلی بی‌انصافی است که یکی از زوجات سلطنتی با مکنت و ثروت در تهران اقامت داشته باشد و از آستانه مقدسه به این پریشانی گندم و نقد دریافت دارد. البته هیچ وجدانی چنین حکمی نمی‌نماید.حقوق دیوانی که تقریبأ تا آن زمان مناسبت داشت به کلی مقطوع شده است و هنوز از حقوق غیرمشروعة بی‌مناسبت آستانه مقدسه دست برنمی‌دارد دیگر امر، امر مبارک است. [سجع مهر:] مرتضی قلی طباطبایی»
منابع تاریخی مؤید وضعیت نابسامان ِمالی آستان قدس همزمان با تاریخ صدور این اسناد است که در سال های بعدی با اجرای اصلاحات اداری و اقتصادی، اوضاع تا حدودی ساماندهی و تعدیل شد.
شکوه سادات سمیعی، کارشناس فهرست نویسی مرکزاسنادآستان قدس
نظر شما