این رودخانه که به دلیل دبی بالای آب، روزگاری کوچ عشایر و گذر از آن را به شدت دشوار کرده بود، هم‌اکنون با بستری خشک مواجه است که محل عبور خودروها شده است. خشکسالی‌های اخیر چهارمحال و بختیاری که از سال آبی ۸۶-۸۵ آغاز شده، در طول سال‌ها پیامدهای ناگواری بر منابع آب، محیط ‌زیست و فعالیت‌های اقتصادی این استان برجا گذاشته است و دامنه آن به خوزستان هم سرایت کرده و این مسئله بحران واره‌ای است که برای کل کشور چالش آفرین است. این روزها به قول عشایر باید برای آب مویه کرد؛ زیرا چند مدتی است با مردمان سرسازش ندارد. این مشکل یک‌شبه به وجود نیامده که به یک‌باره رفع شود. قدس در این گزارش، با بررسی کارشناسی هفت عامل شکل‌گیری چالش آبی از چهارمحال و بختیاری تا رودخانه کارون، پیشنهادهایی برای حل این چالش ارائه خواهد کرد.

سدها، قبرستان آب
به گفته بسیاری از کارشناسان یکی از عوامل خشکسالی، ایجاد، ساخت بی‌رویه و جانمایی اشتباه سدهای ساخته شده روی رود کارون اعلام شده است. اسماعیل کهرم مردادماه ۱۴۰۰ در مصاحبه ای در خصوص معضلات سدها می‌گوید: «وقتی سد ایجاد می‌شود، در یک طرف آن دریاچه شکل‌می‌گیرد و این دریاچه تماس آب را با هوا زیاد می‌کند و تبخیر می‌شود و حدود یک چهارم آبی که ما مصرف می‌کنیم، تبخیر می‌شود. در کشور ما ۹۰ درصد از آب صرف کشاورزی،۶درصد صرف صنعت و حدود ۴ درصد صرف مصارف خانگی می‌شود. دریاچه سد موجب از دست دادن حدود ۲۵ درصد از منابع آب کشور می‌شود. مسلم است سوء‌مدیریت‌ها سبب کمبود آب در این استان شده است». پیش از این هم استاندار خوزستان از تبخیر ۷۰ درصدی آب پشت کرخه در دمای ۵۰ درجه خوزستان خبر داده بود.

آش شور «گتوند»
از همان سال ۹۰ که این سد شروع به آبگیری کرد، علی رغم هشدار بسیاری از کارشناسان به حل شدن ۱۰۰ میلیون تن نمک با آبگیری این سد، پروژه شکست خورد و سه روز پس از آبگیری ، فشار آب، پوشش رسی روی گنبد نمک را شست و این پوشش ۷ متر نشست کرد و تخریب شد؛ رویدادی که موجب شور شدن آب کارون شد. در گزارشی مربوط به سال ۹۶ آمده: «بهترین گزینه‌ای که دانشگاه تهران معرفی کرده، تعطیل شدن سد است. انحراف مسیر رودخانه کارون ۹هزار میلیارد تومان هزینه خواهد داشت که سه برابر کل بودجه‌ای است که برای ساخت سد مصرف شده است. این اعتبار از بیت‌المال را باید هزینه کنیم تا از شر سدی که با آن همه هزینه ساخته‌ایم، رها شویم. پیش از آبگیری سد، محمدزاده، رئیس وقت سازمان محیط زیست در نامه‌ای به وزیر نیرو خواستار عدم آبگیری آن به‌دلیل همین تبعات شد، گویا می‌خواسته مانع از شور شدن دست پخت دولت وقت شود، اما کوچک‌ترین اعتنایی به این نامه نمی‌شود و آبگیری سد را با دستور رئیس جمهور وقت، آغاز کردند».

انتقال آب کارون
پیش از این، دبیر انجمن دوستداران طبیعت و محیط زیست خوزستان نیز اعلام کرده است در خوزستان چند طرح انتقال آب در جریان است. وی می‌گوید: « طرح کوهرنگ ۳ در حال اجراست. تونل یک و ۲ بهشت آباد نیز سال‌هاست که در حال انتقال آب به رودخانه زاینده‌رود و اصفهان هستند. طرح خراسان به مقصد یزد و کرمان نیز در دستور کار دولت بوده که امیدواریم اجرا نشود». یوسفی نماینده اهواز هم به خراسان گفت: «وقتی مجوزهای انتقال آب از سرشاخه‌های منابع آبی استان را صادر و ۲۵ شرکت فولادی در فلات مرکزی و مناطق کویری کشور افتتاح می‌کنند، رسیدن به وضعیت امروز چندان عجیب نیست». متأسفانه به جای اینکه صنایع آب‌بر در کنار شهرهای ساحلی ساخته شوند در شهرهای کویری احداث شده که نیاز به انتقال آب دارند.

نقش تخریبی نفت
از سال ۸۷ روند آثار مخرب نفت بر محیط زیست خوزستان شدت گرفت، به طوری که در این سال وزیران عضو کمیسیون اقتصاد در مقابل دیدگان سازمان حفاظت محیط زیست بیش از ۷ هزار هکتار از اراضی تالاب را برای ۳۰ سال به وزارت نفت واگذار کردند تا عملیات اکتشاف و بهره‌برداری انجام دهد و از آن زمان هر روز خبر جدیدی از تخریب‌ هور به گوش می‌رسد. سال ۹۴ معاون اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان به ایرنا گفته بود: «پیمانکاران شرکت نفت ۷۰ درصد تالاب را تخریب کرده‌اند، برای اینکه به تأسیسات نفتی آسیب نرسد، مخازن ۳، ۴ و ۵ تالاب برای فعالیت میدان‌های نفتی خشک نگه داشته شد.» سیدعادل مولا همان سال گفته بود: «شرکت‌های نفتی تالاب را قطعه قطعه کرده‌اند».

تغییرات اقلیمی
به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، از ابتدای سال زراعی ۱۴۰۰ ، میزان بارندگی‌های کشور ۱۷۶ میلیمتر بوده است که از مقدار نرمال سالانه - که ۲۳۳ میلیمتر است- به‌طور متوسط ۵۷ میلیمتر یعنی ۵/۲۴ درصد در پهنه کشور از متوسط بلندمدت کمتر گزارش شده است. کمبود بارش در همه نقاط کشور یکسان نیست و در برخی استان‌ها بسیار برجسته است. بالاترین میزان کم‌بارشی در استان ایلام با حدود ۶۱درصد، استان‌های خوزستان و کرمانشاه باحدود ۴۸ درصد و در لرستان ۴۰ درصد ثبت شده است. بسیاری از استان‌های جنوب غرب و غرب کشور نیز تاکنون بارندگی‌های کمتر از نرمالی را دریافت کردند. کشور تا شهریورماه سال گذشته حدود ۱۳۳ میلیمتر بارش دریافت کرد و با توجه به ۱۷۶ میلیمتر بارندگی ثبت شده طی امسال، بارش‌ها در سال جاری ۴۲ میلیمتر بیشتر از سال گذشته بوده است.

کاشت نیشکر و برنج
بررسی‌ها نشان می‌دهد به طور متوسط برای هر هکتار برنج ۳۵ هزار متر مکعب، آب مصرف می‌شود. استاندار خوزستان هم در تازه‌ترین اظهار نظرش به ایرنا گفته: «متأسفانه شلتوک‌کاران استان آب‌های تخصیص یافته به بخش شرب استان را مصرف می‌کنند و اجازه نمی‌دهند آب به پایین دست برسد». معاون آب و آبفای وزیر نیرو هم به فارس گفته:«کشت محصولات کشاورزی با نیاز آبی بالا مثل شلتوک در خوزستان ۵/۳ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد. میزان آب مصرف شده توسط کشت شلتوک در خوزستان ۵/۲ برابر کل آب مصرفی بخش صنعت در کشور است». که این معضل هم به دلیل نبود آمایش سرزمینی و معرفی نکردن کشت‌های جایگزین توسط جهاد کشاورزی به کشاورزان است.

ضعف مدیریت داخلی و نیاز خوزستان
همان‌طور که مشخص است، مشکلات امروز نشان از ضعف مدیریت و تصمیمات اشتباهی بوده که در گذشته گرفته شده است. محمد درویش در مصاحبه‌ای با خراسان می‌گوید: اگر سال ۱۳۹۸ اجازه می‌دادند هورالعظیم پر شود، امروز به این فلاکت نمی‌افتادیم، من اسم این بحران را خشکسالی مدیریتی گذاشته‌ام». این روزها مردم خوزستان، از هر قومیت و در هر منطقه‌، ‌نگران اند. البته از بیکاری جوانان این استان هم نباید غافل شد، استانی که به خاطر منابع، فرصت‌های شغلی زیادی دارد، اما سهم آن‌ها از اشتغال به شدت ناچیز است و کشاورزی و دامداری هم به دلیل کمبود آب با مشکلات زیادی روبه روست. انتظار می‌رود دولت سیزدهم، که با دغدغه‌های اصیل مردمی به میدان آمده است، مانع از رشد تدریجی بحران در این منطقه شود.