سرمایه‌گذاری بر خانه پوشالی

در دهه ۱۹۲۰، غرب بعد از پایان جنگ جهانی اول شاهد اوج گیری اقتصادی و فرهنگی گسترده ای بود. در آمریکا نیز با خوشبینی بسیار بالایی که برای پیشرفت در جامعه حکمفرما بود، بسیاری از مردم روستانشین به سمت شهرها سرازیر شده تا به رشد گسترده صنعتی ایالات متحده پیوسته و به زندگی مرفهی دست یابند. این رشد به همراه سیاست های اقتصادی دولت در آمریکا توسط رئیس جمهور این کشور یعنی هربرت هوور مردم را به شدت به خرید سهام شرکت ها و کسب کارهای مختلف ترغیب کرد، و از بانک ها و قطب های صنعتی گرفته تا شرکت های بسیار کوچکتر خدماتی سهام خود را در وال استریت عرضه کرده و توسط مردم خریداری شدند. میلیاردها دلار از بانک ها توسط مردم بیرون کشیده شده و در وال استریت سهام خریداری شد و بسیاری منازل خود را فروختند و زیر بار قرض های سنگین رفتند تا سهام بخرند و در سوددهی بسیار بالای سهام شرکت ها شریک شوند، به گونه ای که در اواسط تابستان ۱۹۲۹ شاهد رقم اعجاب آور ۳۰۰ میلیون سهم خریداری شده توسط مردم بودیم. البته در همین زمان نیز بسیاری از کارشناسان اقتصادی در خصوص زیربنای نه چندان محکم وال استریت برای چنین اقبالی از سوی مردم هشدار داده بودند و آن را سرمایه گذاری بر خانه ای پوشالی لقب می دادند. حدود یک ماه قبل از سقوط بزرگ، راجر بابسون کارشناس مشهور اقتصادی هشدار داد در آینده ای نزدیک شاهد سقوط وال استریت خواهیم بود و این سقوط می تواند وحشتناک باشد. بعد از این اظهار نظرها میزان رشد سهام ها اندکی نزولی شد اما برخی حتی این را فرصتی بهتر برای خرید بیشتر سهام قلمداد کردند. در ۲۰ سپتامبر ۱۹۲۹ یکی از بزرگترین سرمایه گذاران بریتانیایی و بسیاری از همکارانش به دلیل کلاهبرداری و تخلافات مالی دستگیر شدند که تعلیق فعالیت شرکت های متعدد آن ها را در پی داشت. این اتفاق منجر به از دست رفتن اعتماد به نفس سرمایه گذاران و خریداران سهام در آمریکا شده و بی ثبات شدن بازار سهام لندن و آمریکا را رقم زد.

سقوط آزاد آغاز می‌شود

در ۱۹ اکتبر ۱۹۲۹ سقوط آزاد وال استریت آغاز شد جایی که سیل عظیم مردم خریدار سهام، جای خود را به سیل عظیم فروشندگان سهام داد. در ۲۴ اکتبر ۱۹۲۹ معروف به پنجشنبه سیاه شرایط فروش به گونه ای شد که سهامداران برای جلوگیری از ضرر بیشتر سهام خود، ۱۲.۹ میلیون سهم را فقط در یک روز به فروش رساندند. در این زمان بانکداران بزرگ آمریکایی برای نجات بازار سهام وارد عمل شده و شروع به خرید سهام شرکت های بزرگ با قیمتی بالاتر از از قیمت واقعی آنان کردند. این تا حدودی از ضربه وارد شده کم کرد اما نگرانی عمومی چهارروز بعد یعنی ۲۸ اکتبر دوباره تکرار شده و شرکت ها ۱۲.۸ درصد ارزش خود را از دست دادند. فردای آن روز موسوم به سه شنبه سیاه ۱۶ میلیون سهم توسط سهامداران فروخته شد که رکوردی تاریخی را ثبت کرد. این رقم فروش سهام یعنی از بین رفتن میلیاردها دلار که باعث ورشکستی و به خاک سیاه نشستن هزاران سرمایه گذار شد. فردای آن روز سهام برخی از شرکت ها با هیچ قیمتی توسط خریداران سهام خریده نمی شد و ظرف مدت دو روز ارزش بازار شاهد کاهش فاجعه بار حدود ۲۵ درصد بود. غول های اقتصادی آمریکا مانند خانواده راکفِلِر برای نجات بازار بورس وارد عمل شده و به خرید پرتعداد سهام های مختلف دست زدند اما تلاش های آنان برای نجات کافی نبود و سقوط بازار تا سیزدهم نوامبر ادامه داشت و به پایینترین حد تاریخ خود رسید.

آمریکا در ۱۹۳۲ تغییرات قانونی زیادی برای جلوگیری از تکرار اتفاق سال ۱۹۲۹ وضع کرد که شامل جدایی بانک های اقتصادی و بانک های سرمایه گذاری بود. همچنین بسیاری از بازار سهام جهان برای جلوگیری از چنین اتفاقی، قانون معلق کردن فعالیت بازار سهام در روزهایی که جوش و خروش عمومی برای فروش سهام به وجود می آید وضع کردند. البته جهان در ۱۹ اکتبر ۱۹۸۷ شاهد یک روز سیاه دیگر در بازار سهام آمریکا بود که سهام داجونز شاهد کاهش ارزش ۲۲.۶ درصدی بود. در شانزدهم مارچ ۲۰۲۰ نیز کاهش ۱۲.۹ درصدی ارزش سهام را می بینیم که از حیث کاهش ارزش در طول یک روز حتی رکورد سال ۱۹۲۹ را می شکنند اما کاهش ۲۵ درصدی ارزش بازار در دو روز یعنی ۲۸ و ۲۹ اکتبر در تاریخ بی سابقه مانده است.

ضربه‌ای که آمریکا خورد

سقوط بازار سهام در ۱۹۲۹ و رکود بزرگ، بزرگترین بحران اقتصادی قرن بیستم محسوب می شود. این سقوط سهام تا یک دهه آمریکا و تمامی بازارها و اقتصاد جهان را تحت تاثیر قرار داد و فقط ژاپن به دلیل داشتن بازاری بسیار معطف از این ضربه نسبت به دیگر کشورها آسیب کمتری دید. ۲۸ هزار و ۲۸۵ کسب کار فقط در سال های اولیه بعد از سقوط بزرگ وال استریت ورشکست شدند که میانگین ۱۳۳ کسب کار در روز در سال ۱۹۳۱ بود. البته هنوز در خصوص اینکه آیا سقوط وال استریت دلیل اصلی رکود بزرگ بوده است جای بحث وجود دارد چون بر طبق آمار تنها ۱۶ درصد خانوارهای ایالات متحده در بازار سهام پیش از سقوط آن سرمایه گذاری کرده بودند. برخی دلیل رکورد بزرگ اقتصادی جهانی را ترکیدن حباب اقتصاد اعتبار-محور قلمداد می کنند. اما تاثیر روانی سقوط وال استریت در ضرر و زیان کسب و کارها غیر قابل انکار است. بسیاری از شرکت ها می دانستند که دیگر جذب سرمایه در راه رشد و گسترش آن ها بسیار مشکل است. میزان مصرف عمومی در همه حوزه ها کمتر شد و کارگران و کارکنان شرکت ها نیز در خصوص دستمزد خود نامطمئن بودند. بسیاری از کسب و کارها و حتی بانک ها ورشکست شدند، موج گسترده ای از بیکاری به راه افتاد و تمامی فاکتورهایی که سبب رکود اقتصادی می شود را شاهد بودیم. هر چه که بود در مدت یک روز میلیاردها دلار پول از دست مردم رفته بود و بازارهای مختلف دیگر برای محصولات خود خریدار زیادی را نمی دیدند. در بدترین زمان این رکود شاهد کاهش تولیدات صنعتی آمریکا به میزان ۴۷ درصد و کاهش تولید ناخالص داخلی این کشور به میزان ۳۰ درصد بودیم که اگر با دوران رکود بعدی آمریکا یعنی بین سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ مقایسه شود که شاهد کاهش تولید ناخالص داخلی به میزان ۴.۳ درصد و درصد بیکاری به میزان ۱۰ درصد بودیم، نشان دهنده میزان فاجعه بار بودن رکود اقتصادی آمریکا در دهه ۱۹۳۰ هستیم.

چه بر سر اروپا آمد

سقوط بازار سهام آمریکا تاثیری بسیار جدی بر اقتصاد اروپا گذاشت و این قاره را نیز وارد رکود بزرگ کرد. کشورهای با اقتصاد بزرگ در اروپا از جمله در بریتانیا در ابتدا تاثیر این سقوط بازار سهام در آمریکا بر بازار اقتصادی اروپا را بسیار دست کم گرفتند اما بعد از مدتی مشخص شد که اقتصاد جهان از حالت سنتی خود عبور کرده و کاملا در مناطق مختلف به یکدیگر وابسته است. در ۱۹۳۰ و ۱۹۳۱ شاهد اعتصابات گسترده کارکنان در تمام اروپا بودیم. دولت های اروپایی مخصوصا بریتانیا با این اعتصابات به صورت قهری برخورد کرده و نیروی پلیس به تجمع اعتصاب کنندگان حمله کرده، آن ها را دستگیر و زندانی می کرد. البته ضربه اقتصادی بریتانیا یک سوم ضربه ای بود که آمریکا از رکود بزرگ دریافت کرد. فرانسه هم دچار مشکل شد اما تا سال ۱۹۳۲ و ۱۹۳۳ به شرایط عادی برگشت اما دوباره از ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۶ دچار مشکل جدی در بخش تولیدات صنعتی خود شد. وضعیت آلمان نیز تعریفی نداشت و حتی قبل از ۱۹۲۹ شاهد رکود بود و در ادامه نیز تجربه ای دردناک در حد و اندازه های آمریکا داشت.

بسیاری جنگ جهانی دوم را یکی از دلایل این رکود بزرگ دانسته و شرکت آمریکا در این جنگ را فرصتی از طرف این کشور برای پایان رکود اقتصادی خود قلمداد می کنند. هرچه بود دهه ۱۹۳۰ به عنوان یکی از تاریکترین سال های جهان حداقل از حیث اقتصادی نظاره می شود و غرب همیشه سعی کرده با اتخاذ سیاست های مختلفی، از تکرار فاجعه بار آن جلوگیری کند.

نویسنده: امیرمحمد سلطانپور