پژوهشگران آموزشی، دانشگاه‌ها را در بستر تحولات تاریخی نسل‌بندی می‌کنند. به اعتقاد آن‌ها امروز دانشگاه‌های نسل چهارم و پنجم در کشورهای پیشرفته دنیا شکل گرفته و در ایران نیز بیشتر دانشگاه‌ها در سطح نسل اول و دوم به‌سر می‌برند، این در حالی است که ارتقای دانشگاه‌های نسل دوم به نسل سوم به‌صراحت در قانون برنامه ششم توسعه آمده و در سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه نیز که بیستم شهریور امسال از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شد بر روزآمدسازی و ارتقای نظام آموزشی و پژوهشی کشور تأکید شده است.
با این همه، پرسش این است دانشگاه‌های نسل سوم چه ویژگی‌هایی دارند و چالش‌های رسیدن به استانداردهای چنین دانشگاهی چیست و راهکارهای عبور از آن‌ها کدام‌اند؟
دانشگاه‌های مسئله‌گرا
قائم مقام دبیر ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به قدس می‌گوید: مهم‌ترین پیش‌فرض تشکیل دانشگاه‌های نسل سوم یا دانشگاه‌های مهارتی و کارآفرین، مسئله‌محوری است.
دکتر سید فرهنگ فصیحی ادامه می‌دهد: رسالت دانشگاه نسل اول، آموزش و تربیت نیروی دانشی و دانش‌آموخته کردن آن‌ها بوده است. در نسل دوم، دانشگاه‌ها علاوه بر آموزش و تربیت نیروی دانشی به سمت تحقیق و پژوهش روی آوردند. این گام شاید نخستین حرکت جدی دانشگاه‌ها به سمت مسائل واقعی از حدود ۲۵۰سال پیش توسط برخی کشورها بوده است. در ایران نیز این اتفاق پس از انقلاب اسلامی با شکل‌گیری دوره‌های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های تراز اول شکل گرفت. البته در دو سه دانشگاه برتر مثل دانشگاه تهران، پیش از انقلاب نیز در بعضی رشته‌ها تحصیلات تکمیلی داشته‌ایم اما تقریباً از دهه۶۰ به بعد است که بیشتر دانشگاه‌های ما برای دوره‌های تکمیلی تا مقطع دکترا برنامه‌ریزی می‌کنند و وارد مرحله نسل دوم می‌شوند و فضای پژوهش‌محوری در آن‌ها شکل می‌گیرد.
وی با اشاره به اینکه توسعه فناوری و نوآوری، مأموریت دیگر دانشگاه نسل سوم است، می‌افزاید: اما مهم‌ترین ویژگی نسل سوم دانشگاه این است که از یک طرف، خود را متعهد می‌بیند و از سوی دیگر آن‌قدر توانمند شده که بتواند در مسائل کلیدی جامعه و بخش صنعت، بنگاه‌ها و... وارد شود و به حل آن‌ها به صورت عملی و مؤثر کمک کند.
رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی امیرکبیر با اشاره به اینکه از منظر یاد شده، دانشگاه‌های برتر کشور در حوزه‌های مختلف به سمت دانشگاه نسل سوم حرکت کرده‌اند، تصریح می‌کند: حتی برخی از آن‌ها را می‌توان در گروه دانشگاه‌های نسل سوم قرار داد؛ البته هنوز راهی طولانی داریم تا دانشگاه‌های خوب ما هم در جایگاه مطلوب نسل سوم قرار گیرند.
فصیحی ادامه می‌دهد: در یک دهه گذشته تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد پارک‌های فناوری که توسط دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند، نشان می‌دهد دانشگاه‌ها فراتر از آموزش و پژوهش به سمت توسعه فناوری که خود یک ابزار حل مسئله است و کمک به حل مسائل واقعی جامعه آمده‌اند.
وی خودگردان شدن را مهم‌ترین شاخص دانشگاه نسل سوم می‌خواند و می‌گوید: اکنون همه دانشگاه‌های برتر کشور در کنار خود پارک‌های فناوری توسعه‌یافته و شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور دارند اما بسیاری از آن‌ها به لحاظ توسعه و گردش کار و گرداندن امورشان نیازمند دریافت بودجه دولتی هستند و اگر بودجه دولتی در سالی بالا و پایین شود آن‌ها هم دچار مشکل می‌شوند. به همین دلیل است که می‌توان گفت دانشگاه‌های برتر ایران از آموزش و پژوهش‌محوری صرف گذشته‌اند و در نسل فناوری فعالیت می‌کنند اما کمی راه دارند تا با خلق ثروت از طریق فناوری، وابستگی‌شان به بودجه‌های غیرمولد دولتی کم شود و در فرایند نسل سوم بیشتر توسعه پیدا کنند.
قائم مقام دبیر ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه معتقد نیست همه دانشگاه‌ها باید به نسل سوم ارتقا پیدا کنند، می‌گوید: در مورد دانشگاه‌ها در هر بخش و منطقه‌ای که هستند قائل به مأموریت‌گرایی هستیم. برای مثال دانشگاه‌های پیام‌نور، علمی کاربردی و فنی‌وحرفه‌ای مأموریت‌های خاص خود را دارند. بنابراین شاید ضرورت چندانی نداشته باشد این‌گونه دانشگاه‌ها به نسل سوم تبدیل شوند یا حداقل در همه رشته‌ها این اتفاق برایشان بیفتد. اما سایر دانشگاه‌ها با توجه به سابقه‌شان و فضایی که در آن قرار گرفته‌اند برای گذار از نسل دوم به نسل سوم برنامه‌ریزی کرده‌اند.
چالش‌های پیش روی دانشگاه‌ها
وی می‌گوید: کشور از نظر ایجاد ظرفیت و توسعه دانشگاه‌ها و انتقالشان به نسل سوم سرمایه‌گذاری خوبی در سه دهه اخیر کرده اما مسائل حوزه اقتصادی، بهره‌وری و صنایع ما نشان می‌دهد بین دانشگاه‌ها و جامعه ارتباط لازم برقرار نیست. در واقع ما در عرضه و تولید علم و فناوری که ابزار حل مسئله هستند دانشگاه‌های خود را تا حد نسل سوم ارتقا داده‌ایم اما از سوی دیگر، مسئله متناسب با این ظرفیت تزریق نمی‌شود یعنی مسائل از سمت دستگاه‌های اجرایی، بخش صنعت و جامعه به‌موقع، شفاف و دقیق تعریف و به دانشگاه ارجاع نمی‌شود.
وی دلیل چالش یاد شده را در مدیریت می‌داند و می‌گوید: اگر نهضت تعریف مسئله متناسب با ایجاد ظرفیت دانشگاه‌ها از سوی کارفرمایان و مجموعه‌های دولتی انجام شود و نیازهای فناورانه و مسائل دانشی به‌موقع، دقیق و شفاف تعریف شود حتماً شاهد افزایش تأثیر دانشگاه‌ها در حل مسائل خواهیم بود.
خبرنگار: محمود مصدق
نظر شما