به گزارش فدس آنلاین، «لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا»، کمتر از یک هفته پس از تولد ۷۷ سالگی (۲۷ اکتبر ۱۹۴۵)، دوباره عنوان رئیس‌جمهوری برزیل را از آن خود کرد. پس از ماه‌ها رقابت انتخاباتی فشرده، این سیاستمدار کهنه‌کار با شکست «ژائیر بولسونارو» که می‌بایست خود را برای تحویل سکان ریاست جمهوری آماده کند، برای سومین بار، رئیس‌جمهوری برزیل شد. براساس شمارش ۹۹.۹۹ درصد مجموع آرا، ۵۰.۹ درصد در مقابل ۴۹.۱ درصد. داسیلوا توانست از مشارکت ۷۹.۴۱ درصدی مردم، حدود ۶۰ میلیون رای را از آن خود کند؛ نه تنها هیچکس تاکنون در انتخابات برزیل به این میزان رای دست نیافته بود بلکه هیچکس با این اختلاف ناچیز پیروز نشده بود؛ نشانه‌هایی که بازگشت داسیلوا را تاریخی می‌کند.

لولا داسیلوا، ۱۹ سال پیش توانست برزیل را به عنوان کشوری که در یک بحران اقتصادی پیچیده با بدهی عمومی بالا، کاهش ارزش پول و کاهش تولید ناخالص داخلی، بیکاری، فقر و نابرابری غوطه‌ور بود، احیا کند. اکنون داسیلوا، سه سال پس از ترک زندانی که ۵۸۰ روز را در آن گذراند، خود را به عالی‌ترین جایگاه پهناورترین کشور آمریکای لاتین رسانده است. نکته حائز اهمیت اینکه داسیلوا اگر چه گوی سبقت را از بولسونارو رییس جمهور مستقر ربود اما اختلاف کمتر از دو درصدی او با رقیبش، یک نشانه آماری از جامعه‌ای دو قطبی است. به این ترتیب، هر آنچه باعث می‌شود تا پیروزی داسیلوا را تاریخی تلقی کرد، به همان میزان از دشوار بودن مسیر پیش‌روی این سیاستمدار چپگرا خبر می‌دهد.

اما چه عواملی باعث شکست بولسونارو بعنوان رئیس جمهور راست افراطی برزیل شد؟

از عملکرد ضعیف در کنترل کرونا تا ایجاد شکاف عامدانه با چین، نزدیکی بیش از حد به دولت آمریکا، دخالت دادن ارتش در دولت و یادآوری دوران دیکتاتوری 21 ساله و عوامل محیط زیستی که اعتراض مردم برزیل و منتقدان این حوزه را دربرداشت. در این گزارش به این عوامل بعنوان مهمترین عوامل سقوط ترامپ برزیل خواهیم پرداخت.

بی توجهی بولسونارو به معضلات زیست محیطی

محیط زیست برخلاف برخی کشورها، در برزیل یکی از مهمترین موضوعات در افکار عمومی تلقی میشوند. جنگل های آمازون و وضعیت بد بهداشت و معضل زباله ها در برزیل از جمله عواملی هستند که موضوع محیط زیست را به یکی از مهمترین موضوعات در سطح افکار عمومی تبدیل کرده است.

رئیس‌جمهوری برزیل یک روز پس از آنکه در اجلاس مجازی آب و هوایی آمریکا وعده افزایش بودجه زیست‌ محیطی را داد، با کاهش ۲۴ درصدی بودجه این بخش نسبت به سال گذشته میلادی موافقت کرد.

ژائیر بولسونارو در جریان سخنرانی ۲ اردیبهشت 1400 قول داده بود که بودجه حفاظت از محیط‌ زیست و مبارزه با تخریب غیرقانونی جنگل‌ها را تا سال ۲۰۳۰ دو برابر کند. در مقابل، دولت آمریکا هم از وعده بولسونارو استقبال کرده بود، هرچند که بسیاری از حامیان محیط‌ زیست گفتند که تا پیشرفت واقعی را مشاهده نکنند سخنان رئیس‌جمهور راست‌گرای برزیل را باور نخواهند کرد. کمتر از ۲۴ ساعت پس از سخنرانی در اجلاس آب و هوایی، بولسونارو بودجه فدرال سال ۲۰۲۱ را تصویب کرد که در آن بودجه وزارت محیط‌ زیست و سازمان‌های تابعه آن نسبت به بودجه ۲۰۲۰، ۶۰۰ میلیارد رئال کاهش یافته بود. دولت بولسونارو آماج انتقاداتی بدلیل بی‌توجهی به تخریب محیط‌ زیست برزیل خصوصا جنگل های آمازون قرار داشت. تا جایی که در خرداد 99، هفت شرکت مالی بین المللی از جمله «استوربرند، کی ال پی و دی ان بی نروژ، روبکو هلند» دولت برزیل را تهدید کردند که در صورت تداوم بی توجهی مقام های این کشور به اصول و قواعد زیست محیطی در حفظ و نگهداری از جنگل‌های آمازون و مقابله با جنگل‌زدایی، فعالیت‌های سرمایه‌گذاری خود در این کشور را قطع خواهند کرد. میزان سرمایه گذاری و دارایی این هفت شرکت مطرح اروپایی در برزیل، به بیش از ۲ تریلیون دلار می‌رسید؛ رقم چشمگیری که با توقف فعالیت‌های اقتصادی این شرکت ها و در صورت تداوم سیاست‌های ضد محیط زیستی «ژائیر بولسونارو» رئیس جمهوری وقت برزیل و قطع درختان در اراضی جنگلی آمازون با هدف بهره برداری‌های تجاری، ضربه سختی به اقتصاد این کشور آمریکای لاتین وارد می آمد.

این اتفاق پس از آن رخ داد که آتش سوزی بزرگی در جنگل های آمازون رخ داد. سوختن هزاران هکتار از اراضی جنگل‌های آمازون، تیتر نخست بسیاری از رسانه های جهان؛ خبر داغی که اگرچه با موضوعاتی همچون شیوع بیماری همه‌گیر و یا اعتراض‌های ضد تبعیض‌نژادی در آن روزها تفاوت زیادی داشت، اما از جنبه محیط زیستی از چنان اهمیتی برخوردار بود که نگرانی جامعه جهانی فراتر از مرزهای جغرافیایی برزیل را برانگیخت. برخی کارشناسان یکی از عوامل مهم آتش سوزی‌ها در جنگل های آمازون را فعالیت‌های انسان معرفی کردند. پیش از آتش سوزی گسترده در آمازون، رئیس جمهوری برزیل با انتقادهایی در مورد اتخاذ سیاست‌های ضد محیط زیستی هم روبرو بود و این موضوع باعث شدت گرفتن هجمه های رسانه های برزیلی و بین المللی به دولت بولسونارو شد. منتقدان بر این باور بودند که بولسونارو به جنگل زدایی در برزیل اعتقاد داشته و به قولش در زمان انتخابات ریاست جمهوری مبنی بر رعایت قوانین زیست محیطی عمل نکرد.

دخالت بیش از حد ارتش در دولت

حکمرانی همراه با مشروعیت قانونی و رعایت آزادی‌های سیاسی در سراسر جهان با مخاطرات جدی روبرو شده است. این برآیند گزارشی بود که مؤسسه برتلسمان، از مهم‌ترین بنیادهای مطالعات سیاسی و اجتماعی آلمان در سال 99 و اواسط دولت بولسونارو منتشر کرد. بنا به پژوهش تازه این بنیاد، دموکراسی از جمله در برزیل، هند و مجارستان تضعیف شده است و مردم‌سالاری به محاق فرو می‌رود. این گزارش اعلام کرد که گرایش‌های ملی و مذهبی در بسیاری از کشورها ساختارهای دیکتاتوری را تقویت کرده‌اند، برای نمونه: ناسیونالیسم هندو در هند، پوپولیسم راستگرا در برزیل و رشد قهر دولتی در مجارستان، کشوری که در اتحادیه اروپا عضویت دارد.

در کنار این موارد که از دیدگاه مراکز مطالعاتی غربی، به تضعیف دموکراسی در برزیل کمک میکرد، بازگشت ارتش و نزدیک شدن آنها به هسته قدرت در برزیل و استفاده از حلقه وفاداران به بولسونارو در چینش کابینه نیز از دلایل مهم دیگری بود که منجر به تضعیف المان های دموکراسی در برزیل شد. تا جایی که برخی کارشناسان حوزه آمریکای جنوبی از بازگشت دیکتاتوری 21 ساله در برزیل بیم داشتند.

اردیبهشت 99، ایمی اریکا اسمیت، استاد علوم سیاسی که در امور برزیل متخصص است به نیویورک‌تایمز گفت: «ژنرال‌هایی که در ارتباط با بولسونارو هستند باید بیش از پیش نگران شهرت خود باشند و نظامیان باید خود را همان‌گونه که هستند نشان دهند: تضمین‌کننده نظم. این بحرانی که ما در آن وارد شده‌ایم، شاید نیروهای نظامی را به این نتیجه برساند که دیگر وجود رهبری غیرنظامی پاسخگو نیست و باید خود راساً وارد کارزار شود و امور را به‌دست گیرد.». اسمیت معتقد بود که ارتش پیگیر این ایده که در سیاست حضور داشته باشد، خواهد بود. اسمیت در اردیبهشت 99 ابراز نگرانی کرده بود که ژنرال‌ها قصد دارند تا بولسونارو را رهبری ضعیف معرفی یا از استیضاح وی حمایت کنند. به این طریق شرایط برای حکومت مورائو فراهم می‌شود. این عوامل، کارشناسان و تحلیلگران مسائل برزیل را نگران شاخص های دموکراسی نوپای این کشور کرده بود.

ایجاد شکاف راهبردی با چین

بولسونارو در موضوعات مختلفی عامدانه به ایجاد شکاف در روابط بین برزیل و چین دست زد که این باعث ضربه به اقتصاد این کشور، اعتراضات مردمی و نهایتا کاهش رای او در انتخابات ریاست جمهوری شد.

آذر ماه 99، سفارت چین در توییتر نوشت: "ادواردو بولسونارو" نماینده کنگره و پسر رئیس جمهور، اظهاراتی مطرح کرده که جو دوستانه بین دو کشور را تیره کرده و به تصویر برزیل آسیب زده است. " دولت دست‌راستی برزیل در اوایل نوامبر به "شبکه پاکیزه" به رهبری آمریکا پیوسته بود؛ اتحادی دیجیتال بین بیش از ۳۰ کشور و شرکت‌های بزرگ مخابراتی که آنچه واشنگتن فناوری دست‌کاری شده توسط چین تلقی می‌کند- مانند هوآوی- را تحریم می‌کردند. بخشی از این ابتکار بر ساخت شبکه‌های موبایلی ۵G متمرکز بود که تجهیزات شرکت‌های هوآوی و ZTE چین را تحریم می‌کردند. ادواردو بولسونارو چند روز پس از پیوستن به این معاهده در توییتی –قبل از حذف آن- به فناوری هوآوی تحت عنوان "جاسوسی چینی" اشاره کرده بود. وی در توییت دیگری که آن را پاک نکرد نوشت: ابتکار شبکه تمیز، برای مقابله با "دشمنان آزادی" مانند "حزب کمونیستی چین" است. سفارت چین در برزیل هم طی واکنشی در مجموعه‌ای از پست‌های توییتری، اظهارات پسر رئیس جمهور برزیل را "کاملاً ناپذیرفتنی" خواند. شرکت هوآوی نیز اعلام کرد که از قوانین برزیل پیروی می‌کند و برای هرگونه آزمایش و شفاف‌سازی که مقامات لازم بدانند، آماده است.

علاوه بر این نکته، موارد متعددی در روابط بین برزیل و چین شکاف عمیق ایجاد کرد که عامل اصلی آن شخص رویس جمهور برزیل بود. عدم همکاری در پروژه راه ابریشم چین یکی دیگر ار خطاهای راهبردی بولسونارو بود.

دولت چین امروز پس از اعلام نتایج انتخابات برزیل خوشحالی خود از کنار رفتن بولسونارو را با پیام تبریکی به لولا اعلام کرد. رییس جمهوری چین در پیام تبریک خود گفت: «دوستی دیرینه چین و برزیل برای حفظ صلح و ثبات منطقه ای و جهانی و ترویج توسعه و رفاه مشترک» بسیار مفید است. وزارت خارجه چین نیز در پیامی پیروزی لولا در انتخابات را تبریک گفت. ژائو لیجیان، سخنگوی وزارت امور خارجه چین نیز گفت پکن مایل است با دولت جدید لولا همکاری کند تا همکاری استراتژیک جامع بین چین و برزیل به سطح جدیدی ارتقا یابد.

لولا به رغم ژایر بولسونارو رئیس جمهور پیشین برزیل که رویکرد غربی داشت، نگاه به شرق دارد. لولا در دوران ریاست جمهوری خود در برزیل بر توسعه روبط با شرق به ویژه چین تاکید داشت. چین همچنین یکی از منابع اصلی سرمایه گذاری مستقیم خارجی در برزیل، به ویژه در زمینه زیرساخت ها (تولید انرژی، بندرها و مناطق ریلی) و در بخش نفت و گاز به شمار می آید. اگرچه از دیرباز آمریکا و اروپا از شرکای سنتی برزیل به شمار می آید، برزیل در سال ۱۹۹۹ دچار بحران اقتصادی شدیدی شد. این مساله سبب شد، برزیل تغییر راهبرد دیپلماسی تجاری توسط رئیس جمهور وقت برزیل «هنریکه کاردوسو» را در دستور کار سیاست خارجی خود قرار دهد. وی بر تنوع شرکای تجاری و توسعه همکاری ها با کشورهای بزرگ در حال توسعه به عنوان هدف اصلی کشور تاکید کرد. تجلی این تغییر بیشتر در دوران رئیس جمهور لولا داسیلوا صورت گرفت، وی در میان کشورهای در حال توسعه ایجاد روابط مستحکم با چین را ترجیح داد. این هدف اساسا به این دلیل بود که روابط نزدیک‌تر با پکن، برزیل را قادر می‌سازد تا آرزوی خود را برای ایجاد یک نظم جهانی چندقطبی جهت ایجاد ائتلافی میان کشورهای در حال توسعه در نهادهای اصلی چندجانبه محقق کند. این همکاری راهبردی می‌تواند در راستای ارتقاء همکاری جنوب-جنوب و تقویت استقلال سیاست های برزیل در نظام بین الملل باشد.

ارتباط چین و برزیل متفاوت با سایر اعضای بریکس، از جمله روسیه و هند است. برزیل بزرگترین کشور در حال توسعه در نیمکره غربی و چین بزرگترین کشور در حال توسعه در جهان است. از نظر جغرافیایی، برزیل از چین فاصله بسیار دارد و هیچ درگیری تاریخی، تهدید امنیتی یا اختلافات ارضی میان دو کشور وجود ندارد. دو کشور روابط رسمی دیپلماتیک را در سال ۱۹۷۴ برقرار کردند اما این روابط به یک همکاری استراتژیک در سال ۱۹۹۳ و در سال ۲۰۰۴ به یک «مشارکت استراتژیک همه جانبه و همیشگی» ارتقا یافت؛ مشارکتی که در آن چین پشتیبانی خود را از شریک بین المللی خود در هر شرایط فراهم می‌کند. بالاترین نماد این همکاری ها نیز سند مشارکت راهبردی جامع دو کشور است که در سال ۲۰۱۲ امضا شد.

به طور خلاصه، برزیل به دلیل دارا بودن ویژگی های سیاسی و اقتصادی ممتاز در آمریکای لاتین، برای چین از اهمیت ویژه برخوردار است. این واقعیت که این کشور پهناور یک قطب بزرگ کشاورزی، دارای منابع عظیم معدنی و بازار داخلی قابل توجهی است و از همه مهمتر از نفوذ منطقه ای قابل‌توجهی برخوردار است، برزیل را تبدیل به متحدی استراتژیک کرده و امضای سند جامع همکاری راهبردی دو کشور در سال ۲۰۱۲ به ابزاری برای افزایش قدرت اقتصادی و سیاسی چین و برزیل در قرن ۲۱ تبدیل شده است. برزیل همچنین همواره کوشیده است گامی مثبت در جهت تغییر سلطه سیاسیت جاری غرب بر کشورهای جنوب یا جهان سوم بردارد.

عملکرد ضعیف بولسونارو در دوره شیوع کرونا

یکی از عوامل مهم در گسترش نارضایتی عمومی برزیلی ها علیه ژائیر بولسونارو، عدم توانایی و اتخاذ راهکارهای موثر برای کنترل گسترش کرونا در شهرهای برزیل بود. در اوج همه گیری کرونا در برزیل، ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهوری این کشور، همچنان از اعمال محدودیت‌های سختگیرانه برای کنترل این بیماری خودداری می‌کرد. او معتقد بود که خسارت وارده به اقتصاد از اثرات ویروس کرونا بیشتر خواهد بود و به همین خاطر تلاش کرده در مواردی اعمال محدودیت‌های سختگیرانه‌ از سوی مقام‌های محلی را از طریق دادگاه متوقف کند.

رئیس جمهوری در در آوریل 2021 در خارج از محل اقامت رئیس جمهوری با هوادارانش سخن گفت و از محدودیت‌ها انتقاد کرد و گفت این قبیل اقدامات با معضل اضافه وزن و افسردگی پیوند می‌خورد و به مشکلات بیکاری دامن می‌زند. این در حالی بود که در همان ابام، روزانه بیش از 4 هزار نفر از شهروندان برزیلی بدلیل شیوع کرونا و عدم محدودیت ها جان خود را از دست میدادند. او در سخنرانی خود به ۴۱۹۵ مرگ در یک شبانه‌روز اشاره‌ای نمیکند.

در بیشتر ایالت‌های برزیل مبتلایان به کووید-۱۹ بیش از ۹۰ درصد تخت‌های بیمارستان را به خود اختصاص داده‌ بود. گزارش‌هایی از کمبود آرامبخش و اکسیژن در بیمارستان‌ها گزارش شده بود و علیرغم وضعیت بحرانی، برخی از شهرها و ایالت‌ها محدودیت‌های مرتبط با رفت و آمد مردم را کاهش دادند. این سوء مدیریت تاکنون نیز جامعه برزیل را رها نکرده و رکورد مرگ و میر در برزیل را با حدود 700 هزار نفر فوتی و بیش از 34 میلیون مبتلا را رقم زده است.

دورنمای روابط ایران و برزیل در دوره لولا داسیلوا

برزیل در 2005 انرژی هسته ای ایران و فرایندهای صلح آمیز کشورمان رای مثبت داد و به این موضوع اهمیت داد. او همچنین مجمع آسپا روابط لاتین و عربی در 2005 فعالیت زیادی داشت و روابط «جنوب؛ جنوب» را تقویت بخشید. او با قدرت منطقه ای که داشت جو سیاسی منطقه را مدیریت کرد. مسلما کشورهای مختلف دنیا با این رویکردی که از لولا سراغ دارند به او تبریک می گویند چرا که سیاست های سازنده اتخاذ می کرد و فایده های زیادی در برزیل داشت. کاهش فقر و سازندگی را در پیش گرفت و افراطی نبود. او حتی دیگر رقیبش ( آکلمن) که از میانه روهاست را به عنوان معاون ریاست جمهوری خود انتخاب کرد چرا که مواضع سازنده و در راستای سوسیالیست را دارد. از این رو هم کشورهای خارجی وهم جامعه برزیل از وی حمایت می کنند.

داسیلوا مثل تمام رهبران چپ گرا از فلسطین در مقابل رژیم صهیونیستی دفاع میکند، دیدگاهای ضدامپریالیستی دارد، به کشورهای مستقل و مقاوم در مقابل آمریکا و غرب همراه است و چند بار با مقامات جمهوری اسلامی ازجمله رهبر انقلاب دیدار کرده است. در مذاکرات هسته ایران و غرب نقش مهمی ایفا کرده و حتی سعی در حل این مناقشه به نفع ایران را داشته است.

برخی تحلیلگران معتقدند این لولا داسیلوا همان لولا داسیلوای دوره های ریاست جمهوری قبل است و امید آن می رود که با همان ریل گذاری سابق با جهان مستقل و نگاه به شرق برزیل را به پیش ببرد. طبیعتا در این دیدگاه است که نزدیکی روابط با ایران را نیز میتوان پیش بینی کرد.

اما برخی دیگر از کارشناسان این روزها معتقدند که بدلیل تغییر ماهیت چپ در آمریکای لاتین و شیفت از چپ سنتی به چپ مدرن و پسا مدرن، نباید انتظار روابط گرم دوره ریاست جمهوری سابق داسیلوا با ایران را داشته باشیم. برای مثال حمایت گابریل بوریک (رئیس‌جمهوری شیلی) از اغتشاشات ایران را بیان میکنند و معتقدند لولا هم در دورهخ ریاست جمهوری جدیدش سعی در مرزبندی با جمهوری اسلامی ایران دارد.

باید منتظر ماند تا این اختلاف نظرها را خود لولا داسیلوا در عرصه سیاست گذاری مشخص و روشن کند.

خبرنگار: علی اکبری