شهر مشهد از زمانی که توسعه را تجربه کرده، با مشکل کمبود منابع آب روبه‌رو بوده‌ است. این وضعیت به ویژه در دوره تیموری که مرکزیت سیاسی مشهد نیز تثبیت شد، بیشتر به چشم آمد و حکمرانان مختلف برای حل این معضل دست به اقداماتی زدند که ما در صفحه نخست رواق، به برخی از آن‌ها اشاره کردیم. با این‌ حال، مشکل مشهد همیشه کمبود آب نبوده‌ و گاه این سیلاب‌های مهیب بوده‌اند که زائران و مجاوران را با بحران‌های جدی روبه‌رو می‌کرده‌ و خسارت‌های بسیاری به بار می‌آورده ‌است.
یکی از مشهورترین سیلاب‌های قرن اخیر مشهد در ۹ خرداد سال ۱۳۲۹ اتفاق افتاد و موجب ویرانی بخش مهمی از جنوب و شرق شهر مشهد شد. یکی از عوارض مهم این سیلاب‌ها، آسیب سنگین به زیرساخت‌های شهری بود. در این حوادث، معمولاً بخش مهمی از قنات‌های شهر آسیب می‌دید و دچار فروریختگی یا نشست می‌شد و این مسئله برای زائران و مجاوران که به آب سالم و قابل استفاده، نیاز مداوم و گسترده داشتند، بحران ایجاد می‌کرد. دور نیست روزگاری که مدیریت بحران در این شرایط نیز بر عهده آستان‌ قدس رضوی بود و متولیان و مسئولان آن، دست به اقدام‌های گسترده‌ای برای احیای زیرساخت‌های شهری می‌زدند؛ اقدامی که سبب تأمین لوازم رفاه زائران و مجاوران می‌شد.
نگاهی به مدارک موجود در مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی نشان می‌دهد این نهاد دیرپا، نقشی محوری در احیای زیرساخت‌های تخریب شده در حوادث غیرمترقبه داشته است. وسعت ارائه این خدمات، تنها به مشهد محدود نمی‌شد و روستاهای اطراف آن را هم در بر می‌گرفت. برای بررسی این موضوع، سه سند تاریخی را از نظر می‌گذرانیم.

۴۲۴ سال پیش؛ احیای قنات جنابد
احتمالاً قدیمی‌ترین سند مربوط به فعالیت آستان ‌قدس در حوزه احیای زیرساخت‌های آبی مربوط به سال ۱۰۰۷قمری / ۹۷۷شمسی و دوره شاه‌عباس یکم صفوی است. در این سال، سیلی مهیب در مشهد و اطراف آن اتفاق افتاد و موجب تخریب کاریزها و قنات‌های متعددی در اطراف مشهد شد که کاریز مزرعه «جنابد» در نزدیکی شهر، یکی از آن‌ها بود. طبق سند شماره ۲۷۵۷۰/۶ موجود در مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی، بلافاصله پس از وقوع سیل، شخصی به نام «هاشم چاهخوی» مأمور تعمیر و بازسازی کاریز شد. در متن سند آمده‌ است: «جناب رفعت‌پناه مستوفی الممالک چون کاریز در مزرعه جنابد به واسطه آب سیل بند شده و استاد هاشم در مزرعه مذکوره در کاریز (قنات) مذکور کار می‌کنند مبلغ و مقدار مذکور از بابت مزرعه مذکوره بر این موجب است ... قبض مرسوم هاشم چاهخوی». آستان‌ قدس برای تأمین هزینه احیای این قنات، از پرداخت نقدی و غیرنقدی توأمان استفاده و به استاد هاشم چاهخوی، هم مقداری گندم و هم مقداری پول نقد پرداخت کرده‌ است.

۱۳۳ سال پیش؛ احیای قنات سناباد
نمونه قابل ذکر دیگر از این اسناد، مربوط به سال ۱۳۰۶قمری / ۱۲۶۸شمسی است، سالی که باز هم سیل مهیبی در مشهد رخ داد و این ‌بار قنات مشهور و قدیمی سناباد که یکی از اصلی‌ترین منابع تأمین آب مشهد بود، تخریب و نیازمند تعمیر شد. ظاهراً این تخریب، خیلی شدید و اساسی بوده ‌است. در متن سند شماره ۲۲۶۷۷/۳ می‌خوانیم: «سیل‌بُردهای قنات سناباد به توسط عالیجناب سلالةالسادات الانجاب میرزا داود حاجب‌التولیه فراشباشی که از قرار تصدیق عالیجناب میرزاعبدالعلی خادمباشی و عالی‌شأن استاد رضاقلی مقنی‌باشی که نزد جناب میرزا بزرگ ضابط اسناد ضبط است. مقرراً شانزده تومان، سنه سیچقان‌ئیل (سال موش)». مبلغ ۱۶ تومان در سال ۱۲۶۸، یعنی چیزی حدود ۱۳۳ سال پیش، مبلغ نسبتاً بالایی است و همان ‌طور که گفتیم، نشان‌دهنده هزینه سنگین احیای مهم‌ترین قنات مشهد توسط آستان ‌قدس رضوی است.

۱۴۱ سال پیش؛ احیای کالِ دوین
نمونه دیگری از این فعالیت‌ها، مربوط به احیا و بازسازی کال «دوین»، روستایی در بخش میان‌ولایت مشهد است که در سال ۱۳۱۹قمری / ۱۲۸۰شمسی بر اثر سیلی مهیب ویران شد؛ آن‌ گونه که برای احیا، به بازسازی اساسی و حفر دوباره نیاز پیدا کرد. در احیای این زیرساخت هم، طبق سند شماره ۲۲۸۴۵/۱ ، آستان ‌قدس نقشی محوری و اساسی داشت. در متن این سند می‌خوانیم: «حفرِ نوبَر (دوباره) کالِ (نهر) دوین که سیلاب خراب و منهدم کرده و مجدداً حفرِ نَهر شده ‌است، از قرار تصدیق عالیجناب سیدحسین .... ممیز املاک و عالیجاه حاجی علی‌بیگ صاحب‌کار به توسط مقرب‌السلطان حاجی میرزاعلی‌خان ناصرالتولیه، مستأجر نهر شاهی و غیره، از قرار یک طغرا صورت ممهور و حواله تولیت جلیله مقدسه عظمی که نزد جناب فخامت نصاب میرزابزرگ ضابط اسناد (مسئول نگهداری اسناد دخل و خرج) ضبط است ... ۱۵۳ تومان و ۶۰۰۰ دینار». کار مرمت آن با هزینه کردن ۱۵۳ تومان از سوی آستان ‌قدس به انجام رسید.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت