تمدن اسلامی یکی از دیرینه‌ترین تمدن‌های بشری است که توانسته در گذر زمان، بر عمق خود بیفزاید و همواره به عنوان رکنی تأثیرگذار در تمدن بشری، ایفای نقش کند. در رویکردهای نوین به میراث فکری و تمدنی؛ احیای تراث و آثار معرفتی باقیمانده از گذشتگان همواره یک اصل اولیه است و بدون آن امکان شناخت و معرفی جایگاه و سهم تمدن‌ها وجود ندارد و در مرحله بعد تبدیل آن‌ها به فراورده‌های قابل استفاده در جوامع و جهان امروز مورد توجه قرار می‌گیرد.
بدون شک خراسان در طول تاریخ تمدن اسلامی از جایگاه رفیعی در علم، فرهنگ و سیاست برخوردار بوده و در مراحلی یکی از قطب‌های علم در سرزمین‌های اسلامی به شمار آمده است.
هجرت امام رضا(ع) به ایران نقطه عطفی در گسترش تکاپوهای علمی و گسترش علوم اسلامی در شرق تمدن اسلامی شد و موقعیت خراسان را به عنوان یک منطقه دانش‌محور در محافل مسلمانان تثبیت کرد. جغرافیای علم در خراسان از سبزوار تا هرات، مرو، بلخ، بخارا و سمرقند یا ماوراء النهر را در برمی‌گرفت.
ظهور فقیهان، محدثان، مفسران، منجمان و ریاضیدانان نامدار در حوزه تمدنی و فرهنگی خراسان نشان‌دهنده جایگاه ممتاز آن در تاریخ جهان اسلام و بلکه تمدن آسیاست.
در این میان مشهدالرضا تا امروز از شهرهای میراثدار و محوری تمدن خراسان و در واقع تمدن رضوی است که دومین کلانشهر ایران و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان اسلام در منطقه غرب آسیاست که به مثابه یک حلقه مهم، آسیای میانه را به خاورمیانه عربی و مدیترانه پیوند می‌دهد.
با وجود آنکه شهرهای حوزه تمدنی خراسان علاوه بر ایران در کشورهای آسیای میانه قرار گرفته‌اند و برخی از آن‌ها پایتخت یا از مراکز مهم در آن دولت‌ها به شمار می‌روند اما مشهدالرضا یک قطب دینی، دانشگاهی و اقتصادی در میان آن‌هاست و از لحاظ ژئوپلتیک سرآمد شهرهای این ناحیه از جهان اسلام است.
ارتقای جایگاه تمدنی مشهد به عنوان یک قطب برجسته در دنیای اسلام نیازمند زیرساخت‌هایی است که احیای میراث فکری و تمدنی از ضروری‌ترین آن‌هاست.
در فرایندهای بین‌المللی دستیابی به منزلت الهام‌بخش در جهان اسلام بدون احیا، معرفی و عرضه شایسته میراث اندیشمندان و مفاخر ممکن نیست.
تمامی کشورها و شهرهای بین‌المللی نسبت به تبیین سهم خود در معرفت بشری و آنچه به کاروان علم افزوده‌اند اهتمام دارند و شهر مشهد نیز باید آنچه را به کتابخانه تمدن اسلام افزوده است، عرضه کند.
برای این مقصود، گردآوری جامع آنچه از دانشوران در علوم مختلف بر جای مانده است نخستین گام خواهد بود و باید در قالب یک کلان‌پروژه به چنین موضوعاتی نگریسته شود.
تجارب بین‌المللی نشان می‌دهد معمولاً برای ارتقای موقعیت بین‌المللی شهرها در زمینه‌های علمی و فکری، مراکزی به این منظور تأسیس می‌شود که به طور تخصصی فعالیت می‌کنند اما شهر مشهد با وجود آنکه از مؤسسه‌های پژوهشی بزرگ برخوردار است اما تاکنون اهتمام کافی و مستمر به احیای جامع میراث تمدنی خود نداشته است. این کم‌توجهی تقریباً تمامی دانش‌ها و رشته‌های علمی را در بر می‌گیرد. یعنی هنوز مشخص نیست دستاوردهای تمدن خراسان در نجوم به چه مقدار است با آنکه رصدخانه‌هایی در دوره‌های گذشته در این دیار ساخته شده است و یا فقیهان و محدثان تمدن رضوی چه کتاب‌ها و رساله‌هایی را تدوین کرده و به نگارش درآورده‌اند. ورود به این عرصه همزمان نیازمند یک نقشه علمی نیز هست تا استانداردهای علمی رایج بین‌المللی نیز تأمین شود.
کتابخانه کهن آستان قدس رضوی تمامی نسخه‌های خطی موجود در گنجینه خود را سال‌هاست انتشار داده و از این رو بخش قابل توجهی از ذخایر تمدن رضوی قابل دستیابی به نظر می‌رسد اما بهره‌برداری از آن‌ها نیازمند نهضت احیای میراث فکری و فرهنگی است. همزمان شناسایی دیگر آثار موجود در کتابخانه‌ها، مراکز و مؤسسه‌های کشورهای حوزه تمدنی خراسان یا مراکز اسناد کتابخانه‌ها و نهادهای علمی دنیا اقدام اساسی بعدی است که باید نسبت به آن همت گمارد.

خبرنگار: بهمن دهســـتانی