هر چند که در دهه‌های اخیر، توسعه ناهمگون فضای شهری موجب شده‌ است که الگوی سنتی توسعه در این شهر، دچار تغییرات و بلکه بدعت‌هایی شود. بگذریم؛ در طول تاریخ، بازارهای مشهد همیشه در اطراف مرکزیت واقعی شهر شکل گرفته‌اند؛ بازارهایی که در صفحه رواق، بعضاً از آن‌ها یاد کرده‌ایم: بازار ساعت، بازار کلاهدوزها، بازار حجارها و... . برخی از این بازارها در بازسازی‌ها و برنامه‌های توسعه در یک قرن اخیر، تخریب و به بخشی از حرم مطهر یا خیابان‌ها و گذرهای اطراف آن تبدیل شده‌اند و یاد و خاطره‌ای از آن‌ها، جز در کتاب‌ها یا حافظه‌ سالمندان این دیار، باقی نمانده ‌است. بازار مسگران یکی از این بازارهای قدیمی محسوب می‌شود که روزی ‌روزگاری در کوچه عباسقلی‌خان و سراهای اطراف آن که بخشی از محله پایین‌خیابان مشهد به حساب می‌آید، مستقر بود. البته رد و نشانی از مسگرهای مشهد را می‌شد در برخی دیگر از محلات پرجمعیت شهر مانند نوغان و راسته مشهورش نیز پیدا کرد؛ اما محل اصلی بازار مسگران که در کنار آن، آهنگران، قفلگران، حلبی‌سازها و برخی مشاغل مشابه دیگر، یک مجموعه حرفه‌ای را به وجود می‌آوردند، در همان محله پایین‌خیابان و حوالی بازار عباسقلی‌خان قرار داشت. از زمان تخریب بازار مسگران، خیلی نمی‌گذرد؛ این بازار را در سال ۱۳۵۴شمسی تخریب کردند تا فلکه حضرت را توسعه بدهند؛ فلکه‌ای که در مرکز آن حرم رضوی قرار داشت و کسانی که سنشان بیش از ۴۰ سال است، آن را با دیوارهایی که فضای اماکن متبرکه را از فضای فلکه جدا می‌کرد، به یاد می‌آورند. درباره بازار مسگران و برخی بازارهای اطراف آن، معدود سندهایی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی یافت می‌شود که عموماً مربوط به اجاره مغازه‌ها و فضاهای موقوفه است و ما امروز به بررسی یکی از آن‌ها می‌پردازیم.

حرف‌های یک سند درباره بازار مسگران
سند امروز که با شماره ۳۴۷۱۰/۶ در مرکز اسناد آستان قدس نگهداری می‌شود، مربوط به ماه صفر سال ۱۱۴۲قمری / شهریورماه ۱۱۰۸شمسی است؛ دورانی که مشهد روزگار بدی را از سر می‌گذراند. کشور درگیر شورش‌ها و جنگ‌های گسترده پس از سقوط دودمان صفویه است و نادرشاه تلاش می‌کند قدرت خود را بر دیگران دیکته کند. او حدود سه سال پس از تنظیم این سند، نایب‌السلطنه ایران شد و ۶سال پس از نگارش این مکتوب، در سال ۱۱۱۴شمسی حکومت را بدست آورد. متن سند به خوبی از اوضاع و احوال مشهد آن روزگار گزارش می‌دهد، موضوع سند، وضعیت دکان‌های خالی، تخریب شده یا در حال تخریبی است که در بازار مسگران و اطراف آن قرار داشته‌اند: «حاجی‌آقا محمد، خازن سرکار، از قرار قبض به تاریخ ۱۴ شهر صفر سنه ۱۱۴۲ (۱۷ شهریور ۱۱۰۸) آن ‌که مبلغ شصت و دو تومان و شش هزار دینار عراقی به جهت اخراجات دکاکین خراب متعلقه سرکار (آستان قدس) در بازار مسگران در معامله تخاقوی‌ئیل (سال مرغ) به معرفت وکلاء (تأیید نمایندگان) ... عالی‌جاه ... میرزا محمدتقی الرضوی المتولی واصل و عاید العبدالاقل محمد خازن سرکار گردید».
از آنجا که تعیین میزان درآمد موقوفه‌ها برای هزینه کردن آن مطابق نیت واقف، ضرورت بسیار داشت و از طرفی، فقدان این درآمد به هر دلیل، باید در حساب‌های آستان‌ قدس ثبت و ضبط می‌شد، به ناچار حسابدار - در اینجا «حاجی‌آقا محمد خازن سرکار» - باید موضوع فقدان عایدی را طی یک قبض، به تأیید متولی آستان‌ قدس - در اینجا میرزا محمدتقی رضوی - یا وکلای وی می‌رساند تا در حساب سالانه لحاظ شود و به قول امروزی‌ها، مشکلی در ترازنامه پیش نیاید. سندی که از آن یاد کردیم، افزون بر نشان دادن شرایط آن روزگار مشهد، اشاره‌ای مستقیم به بازار مسگران دارد که با توجه به مبلغ بالای درآمد حاصل از اجاره موقوفه آن، ظاهراً تعداد زیادی مغازه را در بر می‌گرفته ‌است. از سوی دیگر، این سند اسباب آشنایی ما با متولی این دوره یعنی میرزا محمدتقی رضوی را فراهم می‌کند؛ می‌دانیم که سادات رضوی به ویژه در دوره‌های فترت و زمانی که به دلیل سقوط یک حکومت یا مرگ یک فرمانروا، اوضاع کشور به هم می‌ریخت و آشوب فراگیر می‌شد، نقش مهمی در حفظ و ثبات وضعیت مشهد ایفا می‌کردند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت