نکته جالب اینجاست که گاه همین سرما سبب نجات مردم مشهد هم می‌شد و آن‌ها را از دام‌های مهلک می‌رهانید. مثلاً وقتی شهر در محاصره دشمن قرار می‌گرفت، هجوم سرمای استخوان‌سوز، مهاجمان را به عقب‌نشینی وامی‌داشت، همان ‌طور که در هجوم ازبکان در سال ۹۹۶قمری اتفاق افتاد. معمولاً در فصل سرما، ارائه خدمات به زائران، توسعه و گسترش ویژه‌ای پیدا می‌کرد. گزارش‌هایی درباره چنین فعالیت‌هایی در دوره‌های افشاریه و قاجاریه در اختیار داریم که در آن‌ها، آستان‌ قدس به داد زائران در راه مانده رسیده ‌است و مانند همین مسافران قطار مشهد – تهران که چند روز پیش در سرما ماندند و آستان به حمایت از آن‌ها اقدام کرد، متولیان وقت زمینه را برای حمایت از چنین زائران گرفتار و البته مجاوران محروم و نیازمند فراهم می‌کردند. داستانی شبیه به حمایت از زائران بحرینی گرفتار در برف که اگر یادتان باشد، یک بار در صفحه نخست رواق، قصه آن را برایتان تعریف کردم. بخش مهمی از موقوفات رضوی به موضوع حمایت از محرومان، در راه‌ماندگان و نیازمندان اختصاص دارد که در روزهای سرد سال، مصادیق بیشتری برای هزینه کردن آن‌ها پیدا می‌شد و همین مسئله بر حجم فعالیت‌های خیریه آستان طی روزهای سرد سال می‌افزود.

کمک به کسبه در زمهریر سال ۱۰۳۸
در روزهای سرد زمستان به ویژه زمانی که شرایط زندگی به دلیل کسادی بازار سخت می‌شد، آستان‌ قدس رضوی می‌کوشید شرایط را برای ادامه فعالیت‌های مستأجران املاکش فراهم کند. بخش قابل ملاحظه‌ای از این مستأجران، افرادی بودند که مغازه‌ها و دکان‌های اطراف حرم رضوی و دیگر نقاط شهر مشهد را در اختیار داشتند و به دلیل هجوم سرما و رکود اقتصادی ناشی از آن، قادر به پرداخت اجاره‌بها نبودند. در این شرایط، آستان‌ قدس از طریق بخشودگی اجاره‌بها به کمک مغازه‌داران و کاسبان مشهد می‌آمد.
یکی از زمستان‌های سخت که موجب شد وضعیت بازار شهر مشهد به هم بریزد، زمستان سال ۱۰۳۸شمسی بود؛ زمستانی که در دوران فرمانروایی شاه‌عباس دوم صفوی اتفاق افتاد. سندی مربوط به حوادث این زمستان سخت با شماره ۳/۳۳۲۱۱ در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود که در جمادی‌الثانی ۱۰۷۰ قمری / بهمن ۱۰۳۸ خورشیدی به رشته تحریر درآمده است. در این سند، بیش از ۱۴ مغازه متعلق به آستان قدس رضوی که به عنوان اجاره، در اختیار افراد مختلف از مشاغل گوناگون قرار گرفته، مشمول استفاده از طرح تخفیف تمام یا بخشی از اجاره‌بها شده است. ظاهراً موضوع کسادی کسب در این مغازه‌ها، از چند ماه پیش از زمستان هم برقرار بوده و در روزهای سرد سال به وضع بدی انجامیده. انگار آن‌ها نه فقط گرفتار زمهریر سال ۱۰۳۸ بلکه درگیر هجوم ازبکان یا خشکسالی سنگین نیز بوده‌اند. در متن سند می‌خوانیم: «انجام مهمات و معاملات سرکار فیض آثار سنه (سال) تنگوزئیل (سال خوک) / توجیهات و مقررات / توجیهات تعطیل / متصدی استاد گنجی از قرار محضر به تاریخ شهر (ماه) جمادی‌الثانی سنه ۱۰۷۰، آنکه تعطیل دکاکین بازار متعلقه سرکار فیض آثار به دلیل سرما و دیگر امور [شامل معافیت‌های ذیل است:] حاجی‌غلام و غیره / یک تومان و ۹۷۰۰ دینار – رضا خورده‌فروش و غیره / دو تومان و ۷۲۵۰ دینار – چوب‌سازی / ۲۷۰۰ دینار و...». در سیاهه مشاغلی که تخفیف گرفته‌اند، این موارد قابل اشاره به نظر می‌رسد: علاقه‌بندی (ابریشم فروش)، عطاری، کَنَف‌فروشی، صابون‌فروشی، شوربگیری(؟)، قُنداق‌سازی، تفنگ‌سازی، خراطی و بزازی. گستره زیاد این مشاغل، خبر از شرایط بحرانی در زمستانِ سخت سال ۱۰۳۸شمسی می‌دهد. ظاهراً بسیاری از مردم مشهد از نظر مالی به شدت در مضیقه بودند، چون اسناد دیگری را هم می‌توان در این‌ باره پیدا کرد که البته به صورت غیرمستقیم، به موضوع مورد بحث ما اشاره می‌کند. اینکه ارزیابی تخفیفات به چه شکلی انجام می‌گرفت، چندان معلوم نیست اما چنان که مرسوم بود، در این‌ گونه مواقع، معتمد آستان ‌قدس در هر صنف، کار ارزیابی تخفیف را انجام می‌داد تا احیاناً به واسطه ناآشنایی ارزیاب، ستمی در مورد مستأجران اتفاق نیفتد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت