صدای نقاره حرم مطهر ثامن الحجج (ع) برای همه شیعیان یادآور حضور در حرم مطهر رضوی است. خاطره‌ای صوتی که در ذهن‌مان هک شده است و قرار است روزهای بی‌قراری گوش دلمان را بنوازد.

در حرم رضوی هنگام اذان صبح و اذان مغرب نقاره نوازی برای اعلام وقوع طلوع و غروب خورشید و اعلام آماده باش به مردم برای اقامه نماز انجام می‌شود. نقاره یعنی نوبت، نوبت نماز و نوبت طلوع و نوبت غروب و گاهی نوبت شادی. مکانی که در آن نقاره نواخته می‌شود، نقاره‌خانه، «نوبت خانه» بوده است.  به نوازنده‌های نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت‌زن» می‌گویند.

نقاره نوعی طبل کوچک دوتائی است. دو طبل کوچک متصل بهم ، یکی بزرگتر و صدایش بم تر و یکی کوچکتر با صدای زیرتر است. آلت نواختن  نقاره دو عدد چوب است به نام چوب نقاره و با دو دست نواخته می‌شود. گاهی یک دست در بم و دست دیگر در زیر کار می‌کند و گاهی هم هر دو چوب به بم یا به زیر می‌خورد. کاسه  نقاره از مس است و پوست آن از پوست گاو که کلفت تر است تهیه می‌شود.

تاریخچه نقاره‌نوازی در حرم رضوی

در عهد صفویه، استفاده از نقاره در پایتخت معمول و به تدریج در شهرهای بزرگ رایج شد و در جشن‌های پیروزی، تاج‌گذاری، ولادت شاهان و شاهزادگان، مراسم نقاره زنی اجرا می‌شد. به روایتی تاریخی درسال ۸۶۰ هجری قمری «بابر» فرزند  «بایسنقربن‌شاهرخ» از هرات به زیارت مشهد آمد و در باغ حرم یعنی صحن‌های فعلی حرم رضوی نقاره‌ای برپا کرد تا نقاره بزنند. از آن تاریخ به بعد نقاره زدن در حرم مطهر مرسوم شد و چه سلطانی بلند مرتبه‌تر از امام رضا(ع) و چه محضری گران‌قدرتر از این محضر برای نواختن نقاره است. در سر درشرقی صحن انقلاب، نقاره‌خانه حضرتی از زمان «شاه عباس صفوی» موجود بوده و بعدها این بنای فعلی ساخته و کاشی کاری شده است. از دوره صفویه تا کنون دو نوبت، حدود نیم ساعت به غروب و نیم ساعت به طلوع آفتاب و در ماه رمضان نیز سه ساعت مانده به اذان صبح برای توجه روزه گیران به وقت سحر نقاره نواخته می‌شود.

در طومار علیشاهی که صورت موقوفات دوره افشاری است، موارد وقفی نقاره خانه هم آمده است. در این طومار جهت نقاره‌خانه یک رئیس و ۱۲ نفر نقاره چی که به «عمله شکوه» نیز معروف بود وحتی وجهی جهت هزینه پوست گاوی که برای طبل نقاره‌خانه لازم است، تعیین شده است.

نقاره نوازی در حرم امام رضا در سه دست اجرا می‌شود. گروه نقاره‌نوازی هم از یازده نفر تشکیل می‌شود. هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره‌خانه (شمال) رو به گنبد مطلا و روی صندلی‌های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره‌خانه (جنوب) می‌ایستند و هماهنگ نقاره‌نوازی می‌کنند.

هنگام اجرا و در دست اول، سرنواز که سردسته کرنانوازان است و به نوعی رهبری گروه را بر عهده دارد، ابتدا کرنا را به طرف گنبد طلای حرم با حالت سلام می‌گیرد و با آهنگ «سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا» می‌نوازد. بلافاصله پس‌نوازان که از پنج نفر تشکیل شده است، با کرنا در یک مرتبه هماهنگ نوای «امام رضا» را پاسخ می‌دهند. مجددا سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره کرده و سه مرتبه نوای «امام رضا » را می‌دمد. همزمان نیز پس‌نوازان در دو نوبت نوای «غریب رضا» جواب می‌دهند.

در دست دوم، سرنواز نوای «مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا» سر می‌دهد. پس‌نوازان با«رضاجان»  پاسخ می‌دهند و با کرنا ذکر «یا امام غریب یا امام رضا» سر می‌دهد. بلافاصله پس‌نوازان در سه نوبت متوالی آوای «رضا جان» جواب می‌دهند.

در دست سوم سرنواز «دوره دوران امام رضاست» می‌دمد. در این موقع طبال‌ها کوس شادیانه می‌نوازند و مجددا سرنواز ذکر «دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان» می‌نوازد.  پس‌نوازان نیز بلافاصله «ای دادرس درماندگان»  جواب می‌دهند. در پایان نیز موقعی که پس‌نوازان می‌خواهند کرناهای خود را کنار بگذارند سرنواز آوای «فریادرس!»  را به عنوان خواهشی از امام رضا سر می‌دهد. سپس طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند.

نویسنده: صدیقه سادات بهشتی