«لحظه سال تحویل در خانه مادربزرگ و پدربزرگ جمع می‌شدیم، از همهمه‌ زیاد صدا به صدا نمی‌رسید؛ آنقدر می‌گفتیم و می‌خندیدیم که اصلاً متوجهِ گذر زمان نبودیم. سال نو در پای سفره هفت سین با برداشتن قرآن، تلاوت و بوسیدن آن اعتبار و رسمیت می‌یافت؛ تفاوتی که سفره هفت‌سین شیرازی‌ها با دیگر نقاط کشور داشت وجود «شیر برنج» در کنار این سفره بود که به نیت افزایش برکت، سفید بختی و زندگی خوب بر روی چراغ نفتی در نزدیکی سفره گذاشته می‌شد.»

اینها را علیرضا حیدرپور فرد، هنرمند فارس و نسل پنجم هنرهای آیینی با شور و حال خاصی تعریف می‌کند؛ هنرمندی که از قدیمی‌های شیراز است.

او بر این باور است که مراسم نوروز در گذشته با آیین‌های متفاوتی برگزار می‌شد که بخش عظیمی از این آئین‌ها در حال حاضر به فراموشی سپرده شده است.

حیدرپور با اعتقاد به اینکه داستان عمو نوروز و ننه سرما از افسانه‌های نمادین گذار سال کهنه به سال نو است، گفت: این داستان که روایت قدیمی و زیبای انتظار ننه سرما برای دیدن عمونوروز در روز اول بهار است در میان شیرازی‌های قدیم رواج بسیاری داشته است؛ شخصیت‌های عمو نوروز و ننه سرما در روایت‌های کهن و ادبیات شفاهی، نمادی از تغییر و تحول در طبیعت و احوال آدمیان هستند.

وی در رابطه با رسم و رسوم نوروز در ایام گذشته گفت: در قدیم رسم بر این بوده که چند روز پیش از عید زنان خانه‌دار آماده پخت شیرینی خانگی مخصوص عید می‌شدند و نان یوخه یا به قول شیرازی‌ها نان شیرین، معروفترین شیرینی آن زمان محسوب می شد اما چند سالی است که این رسوم مانند گذشته انجام نمی‌شود؛ در آن زمان حتی از آجیل‌های سنتی نظیر انجیر، برنجک، نخودچی و کشمش به جای آجیل‌های گران قیمت کنونی برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد.

حیدرپور با بیان اینکه در گذشته مردم با خانه تکانی به استقبال نوروز می‌رفتند، گفت: هرچند این رسم هنوز هم انجام می‌شود اما برخی خانواده‌ها در حال حاضر امور مربوط به خانه تکانی را به شرکت های خدمات نظافتی می سپارند. حتی دید و بازدیدهای نوروزی در گذشته متفاوت بود. امروزه بچه‌ها به همراه پدر و مادر خود به خانه اقوام و آشنایان می‌روند اما در گذشته به دلیل نزدیکی خانه‌های اقوام این دید و بازدیدها به شکل دیگری انجام می‌شد.

نسل پنجم هنرهای آئینی اضافه کرد: در آن‌ دوران ارتش همزمان با لحظه تحویل سال، بصورت نمادین توپی شلیک می‌کرد و بچه‌ها با شنیدن صدای شلیک به سمت خانه پدربزرگ و مادربزرگ که در نزدیکی خانه خودشان بود روانه می‌شدند. مادربزرگ و پدربزرگ هم جیب آنها را از آجیل و شیرینی پر می‌کردند.

وی ادامه داد: یکی از آداب و رسوم زیبای عید نوروز در قدیم سبز کردن سبزه بود که سبزه امروزه معمولا به صورت آماده از بازار خریداری می شود، گرچه برخی از افراد هنوز هم خودشان این کار را انجام می‌دهند اما رسم سبز کردن سبزه بسیار کمرنگ‌تر از گذشته شده است.

مراسم سنتی «هرچه به در، سنگی به سر»

حیدرپور با بیان اینکه مراسم سنتی «هرچه به در، سنگی به سر» یکی از آیین‌های شیراز است که در صبح عید نوروز برگزار می‌شد، گفت: این مراسم بدین صورت است که یک سنگ را با آغشته کردن آن در کاسه سیر و سرکه به اطراف دیوارخانه، اتاق‌ها و حیاط می‌کوبیدند و همزمان این جمله خوانده می‌شد که «هرچه به در، سنگی به سر» و بدین ترتیب بر اساس عقاید مردم تمام خانه از شر حشرات و جانوران موذی در طول سال در امان می‌ماند.

پخت آش بی‌بی سه‌شنبه

او با اشاره به اینکه آش بی‌بی سه‌شنبه یکی از آش‌های رایج در شهر شیراز بود، افزود: این آش بیشتر جنبه نذری داشت و در روزهای سه‌شنبه به ویژه سه‌شنبه‌ای که روز اول عید بود پخته و در سر سفرهٔ بی‌بی سه‌شنبه گذاشته می‌شد. این سفره روز سه‌شنبه امسال هم از ساعت ۱۵ تا ۱۸ برای گرفتن حاجات مهم بر پا خواهد شد.

وی بیان کرد: برای برگزاری این مراسم عروسکی شبیه ننه سه‌شنبه با آرد خمیر ساخته و در زمان پخت آش در دیگ می‌اندازند. اگر زمان پخت آش در ماه محرم باشد دور دیگ سینه می‌زنند و عزاداری می‌کنند اما اگر آش در ایام عید پخته شود دور دیگ به کف زدن و شادی کردن می‌پردازند و می‌خوانند «ننه سه‌شنبه اومده با لب خندون اومده، شادی بیار غم رو ببر». البته روشن کردن شمع هم بخشی از این مراسم است.

کلوک اندازون

حیدرپور با بیان اینکه یکی از رسومات در عید نوروز عیدی دادن به بچه‌ها است، افزود: همه ایرانیان از دیر باز هنگام تحویل سال و شروع سال نو بر سر سفره هفت سین عید نوروزشان تخم‌مرغ‌های رنگی زیبایی می‌گذارند که نشان از باروری، رشد و زایش دارد. در گذشته افزون بر مبلغ یک ریال یا پنج زار، یک تخم مرغ رنگی هم به عنوان عیدی به بچه‌ها داده می‌شد.

وی کلوک اندازون را از دیگر مراسم نوروز در شیراز دانست و گفت: یکی از سنت‌های کهن که زمان اجرای آن در ایام نوروز بود سنت زیبای کلوک اندازون بود. کلوک اندازون سال‌هاست که از یاد و حافظه مردم شیراز پاک شده است. برای انجام این رسم یک سوم پول‌های عیدی را در کلوک جمع می‌کردند و بعدازظهر سیزده بدر کلوک را از پشت دیوار خانه به بیرون پرتاب می‌کردند تا فقرا و نیازمندان از این پول‌ها بهره ببرند.

رسم سبزه گره زدن در شیراز

حیدرپور با اشاره به اینکه صبح روز سیزده نوروز خانواده‌ها انفرادی یا دسته‌جمعی به بیرون شهر می‌رفتند گفت: رسم بود که شیرازی‌ها سبزه‌های نوروزی را با خود بیرون برده و به آب روان بدهند. دختران دم بخت هم در این روز سبزه گره می‌زدند و چنین می‌خواندند «سیزده بدر، سال دگر، خونه شوهر، بچه بغل، اومه ، اومه» آنها این کار را به این نیت انجام می‌داند که گره از بختشان باز شود و به سلامتی به خانه شوهر بروند.

ضرورت حفظ و نگهداری از آیین‌ها

با وجود اینکه بهار و عید نوروز از دل هزاران حادثه و تاریخ بیرون آمده و برای ایرانیان اهمیت بسیاری دارد اما هر سال بیش از پیش از تعداد و کیفیت برگزاری آیین‌ها و مراسم نوروزی کاسته می‌شود. این در حالیست که آداب و رسوم و آیین‌های کهن ایران زمین به عنوان میراث گرانبهای پیشینیان سرزمین پارس به شمار می‌روند و حتی برخی معتقد هستند اگر به این سنت‌های ملی، تاریخی و باستانی توجه نکنیم یکی از مهمترین منابع تأمین نیازهای انسانی را از دست می‌دهیم.

دکتر سید سعید زاهد زاهدانی استاد جامعه شناسی دانشگاه شیراز با اعتقاد به اینکه فرهنگ‌ها مسیرهای حرکت و رشد افراد هر جامعه را تنظیم و تعیین می‌کنند، گفت: هر جامعه گرایش‌ها و تمایلاتی دارد که این تمایلات و خواست‌ها در نظام سیاست آن جامعه متبلور می‌شود.

استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: برای اینکه مردم به این خواسته‌ها و تمایلات دست پیدا کنند راه و رسم و مسیرهایی را تعیین و تنظیم می‌کنند که این راه و رسم‌ها همان آداب و رسوم، قوانین، سنت‌ها و فرهنگ جامعه است‌؛ تلاشی که مردم برای رسیدن به نیازهای اساسی می‌کنند موجب شکل‌گیری مادیات و عملکرد جامعه و درنهایت شکل‌گیری نظام اقتصادی می‌شود.

فرهنگ وجه تمایز اجتماعات است

زاهدزاهدانی اضافه کرد: آداب و رسوم و سنت‌ها که برای دسترسی به گرایش‌ها و تمایلات شکل می‌گیرند برای جوامع مختلف متفاوت هستند به گونه‌ای که وجه تمایز اجتماعات را می‌توانیم در همین فرهنگ‌ها تشخیص بدهیم. همان‌طور که گفتم تفاوت فرهنگ‌ها در جوامع مختلف نشان دهنده خواست‌ها، نیازها و گرایش‌های مردم است که در فرهنگ آن جامعه متجلی شده است و بر اساس این فرهنگ است که زندگی مادی هم شکل می‌گیرد.

وی بیان کرد: در جامعه ایرانی به دلیل برخورداری از تاریخ بسیار غنی و گسترده‌ای که داریم از مردم آزموده‌ای در طول تاریخ بهره می‌بریم. این در حالیست که برخی کشورهای پیشرفته هنوز هم از این غنای فرهنگی و سابقه تاریخی برخوردار نیستند.

او افزود: نیازها و گرایش‌های مردم در این کشورها بسیار سطحی است و معنویت در این جوامع عمق ندارد. مردم این کشورها خودشان هم از نبود عمق فرهنگی و معنوی رنج می‌برند. در حال حاضر شاهد هستیم که در این جوامع نهادهای حیاتی جامعه مانند خانواده رو به نابودی رفته است.

زاهدزاهدانی عنوان کرد: در ایران به دلیل غنای فرهنگی و تاریخی که داریم، بسیاری از فرهنگ‌ها، آداب و رسوم این کشور نیازهای انسانی را پاسخ می‌دهند؛ اگر به این سنت‌های ملی، تاریخی و باستانی توجه نکنیم یکی از مهمترین منابع تأمین نیازهای انسانی را از دست می‌دهیم. این سنت‌ها موجب می‌شود که ما هم وجه تمایز خودمان را با سایر ملت‌ها درک کنیم و هم نیازها، گرایش‌ها و عواطف‌مان ارضا شود.

رشد و کمال انسان در گرو برگزاری آیین‌ها

وی به آداب نوروز اشاره کرد و گفت: آداب نوروز از نظافت و بهجت از طبیعت نو و زیبایی‌های طبیعت آغاز می‌شود. ما در نوروز با تجدید حیات طبیعت شاهد نعمات بزرگی هستیم. در مراسم نوروز برای این نعمت‌ها جشن می‌گیریم و شادی می‌کنیم‌. این مراسم موجبات رشد و کمال انسانی را فراهم می‌کند.

زاهدزاهدانی با بیان اینکه دید و بازدیدها در ایام نوروز باعث ایجاد محبت در جامعه می‌شود، گفت: نباید این آداب و رسوم را سست و سهل بگیریم و آنها را به فراموشی بسپاریم. اگر این رسوم را به فراموشی بسپاریم در واقع آن نیازها، گرایش‌ها و اعماق وجودی‌مان را نادیده گرفته‌ایم.

پاسداشت آیین‌ها

وی با اعتقاد به اینکه همدلی در ایرانیان ارتباط بسیاری به سنت‌ها، آداب و رسوم و آیین‌های این کشور دارد، افزود: باید این سنت‌ها را پاس بداریم و زنده کنیم. البته ممکن است برخی قصد داشته باشند سنت‌ها را از بین ببرند اما ما باید آلودگی‌های تزریق شده به سنت‌های کشور را پس بزنیم؛ می‌بایست سنت‌هایی که در طول تاریخ به ما رسیده مانند نوروز، چهارشنبه سوری و حتی سنت‌های مذهبی در ماه مبارک رمضان پاس داشته شوند و مورد توجه قرار بگیرند تا مواهبی که از این سنت‌ها نصیبمان می‌شود را از دست ندهیم.

لزوم فراهم کردن زمینه انتقال آئین‌ها به نسل‌های آینده

رفتن به حوض ماهی، عروسی درخت نارنج، پخت سمنو در خانه، عیدی پیش از آغاز سال نو برای زوج‌های جوان و اعتقاد به دوختن لباس های عید در سه‌شنبه و چهارشنبه از دیگر آداب و رسوم مردم فارس در ایام نوروز است که برخی از این آداب و رسوم نیز در انزوای فراموشی قرار گرفته‌اند. بدون شک این آیین‌ها با اندک تلنگری جان تازه ای می‌گیرند و با نگهداری از این آیین‌ها می‌توان زمینه مناسبی را برای انتقال آنها به نسل های آینده فراهم شود.