نزول قرآن در ماه رمضان حیاتی دوباره بر روح و جان انسانهاست. چنان که خداوند متعال فرموده است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ...» ای کسانی که ایمان آورده‏اید دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامی که شما را به سوی چیزی می‏خواند که شما را حیات می‏بخشد.. و لذا در روایات از قرآن کریم به عنوان  «بهار دلها» یاد شده است.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمد باقر ساعی‌ور، پژوهشگر دینی و استاد حوزه علمیه قم به بررسی تقارن بهار طبیعت با بهار قرآن و بهار قلب‌ها پرداختیم.

ماه رمضان، بهار قرآن

حجت‌الاسلام ساعی‌ور در ابتدا با اشاره به حیات طبیعت می‌گوید: همانگونه که طبیعت دوباره حیات پیدا می‌کند، قلب انسان هم بعد از مردن و مریضی می‌تواند به حیات جدیدی برسد. در منابع دینی ماه مبارک رمضان بهار قرآن است. امام باقر(ع) در حدیثی فرموده است «لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان»‌ یعنی برای هر چیزی بهاری است و بهار قرآن، ماه رمضان است. امیرالمومنین امام علی(ع) نیز در خطبه‌ای فرموده است که قرآن را بفهمید، زیرا که آن بهار دلهاست و از نور آن شفا جویید زیرا که آن شفابخش بیماریهای سینه‏‌هاست.

او به نکته مهمی در این خصوص اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از نکات مهمی که در منابع دینی مخصوصاً قرآن مطرح شده این است که انسان غیر از بدن مادی و جسم، روح ملکوتی دارد. حقیقت مجرد غیر مادی دارد که قرآن به این حقیقت و روح ربانی، کلمات زیادی به کار برده است که یکی از آن‌ها قلب است. قلب در قرآن موضوع مهم و دقیق و هدایت بخش است. برای درک مراد کلام خدا در رابطه با قلب، باید مطالبی که در کلام الله نسبت به قلب مطرح شده، جمع‌آوری و بررسی کنیم.

تمام حقیقت انسان، قلب اوست

استاد حوزه علمیه قم در خصوص مراد از قلب در قرآن تشریح می‌کند: در قرآن کریم 133 بار قلب به کار رفته است. مقصود از قلب در کلام خدای تعالی هر جا که به کار رفته، آن حقیقتی است از انسان که ادراک و شعور را به آن نسبت می‏‌دهند، نه قلب صنوبری شکل که در سمت چپ سینه قرار گرفته است و یکی از اعضای رئیسه بدن آدمی است. قلبی که مراد کلام خدای متعال است و در قرآن مطرح شده، تعقل دارد. تدبر، حالت ادراک، شناخت و فهم به قلب نسبت داده شده است.

او می‌افزاید: در آیه 46 سوره حج آمده است: فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی‏ فِی الصُّدُورِ یعنی فقط دیدگان نیست که نابینا می‌شود، بلکه دلهایی که در سینه‌ها هست هم نابینا می‌گردد. قلبی که در قرآن مطرح شده است، منبع احساسات نیز هست. قلب به معنای مرکز عواطف، چیزی که مریضی، قساوت، غفلت، کینه، رعب، حسرت، شک، آرامش، خضوع و خشوع و ... به آن نسبت داده می‌شود. در آیاتی که در رابطه با قلب در قرآن مطرح شده، کارکردهای مختلفی برای قلب بیان شده است. تدبر، تعقل، مشاهده قلبی، احساسات و حالات باطنی انسان و... قلب حقیقت روحی انسان است. نفس و روح انسان هم که بُعد خالص، شریف و حقیقت انسان است، می‌توان قلب گفت. قلب بعد نظری دارد که می‌فهمد و می‌بییند. بُعد عملی هم دارد که حسرت می‌خورد، خشوع دارد و وابسته به مرحله کمال و رشد انسان است.

این پژوهشگر دینی یادآور می‌شود: نکته جالب این است که این قلب گاهی مریض می‌شود یا می‌میرد. با بررسی آیاتی که مریض بودن قلب را مطرح کرده است، میکروب‌های معنوی در انسان قابل طرح است که قلب را بیمار می‌کند. یکی از آنها نفاق است. طمع، شهوات، تکبر، زنگار بستن قلب، بیماری مزمن شده و پرده بر دل افتاده، زده شدن مهر بر قلب و... همه از صفاتی است که در قرآن کریم برای قلب مطرح شده است.

احیای قلب انسان با به روز رسانی معارف الهی

او عنوان می‌کند: از دیدگاه قرآن مرگ هم برای تن است و هم برای قلب. وقتی که روح از بدن جدا شود مرگ تن پیش می‎‌آید و وقتی انسان از نظر تفکر و تعقل در درجه ای بسیار پایین جای گیرد و برای سخنان حق گوش شنوا نداشته باشند، قلب او می میرد. قرآن در این باره در آیه 80 سوره نمل می فرماید قطعاً تو نمی‌توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی و نمی‌توانی کران را هنگامی که روی بر می گردانند و پشت می کنند، فرا بخوانی. چند بحث دنباله شناخت قلب مطرح است. بُعد کارکردی روح است و در این بعد مراحل دارد. در منفیات و مراحل رشد مهم این است که چطور قلب خود را زنده نگه داریم. قلب اگر از مسیر سالم تغذیه نکند مریض میشود. در آیه 24 سوره مبارکه الانفال آمده است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا استَجیبوا لِلَّهِ وَلِلرَّسولِ إِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم» یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامی که شما را به سوی چیزی می‌خواند که شما را حیات می‌بخشد.

حجت‌الاسلام ساعی‌ور تاکید می‌کند: عوامل مرگ و حیات روحانی بسیار زیاد است، ولی قدر مسلم این است که نفاق، کبر، عصبیت، جهل و گناهان بزرگ و عفلت مستمر قلب را می‌میراند. غفلت مستمر از تعلیمات انبیاء و معنویات سبب خود فراموشی و خدا فراموشی می شود. طبق آیات قرآن کریم ذکر و به یاد خدا بودن، به روز رسانی معارف الهی قلب انسان را احیا و زنده می‌کند. بزرگترین غذای روح در ماه مبارک رمضان، معارف قرآن است. در روایتی آمده که از حضرت علی(ع) پرسیدند: چگونه علی شدی؟ فرمود: «کنت بوابا علی باب قلبی» یعنی نگهبان بسیار مراقبی برای قلبم بودم. رسیدن به مقام حضرت علی(ع) برای هیچ کس مقدور نیست اما در اثر ریاضت شرعی که همان انجام دقیق اوامر و ترک نواهی است و رعایت تقوا و نکات اخلاقی انسان می‌تواند به کمالات نفسانی نایل شود؛ کما این که خیلی از افراد و بزرگان اهل معرفت به این درجه رسیده‌اند. ماه رمضان فرصت مناسبی برای پرورش نفس و رسیدن به تقواست.