مراسماتی که در ماه پرفیض و برکت رمضان در حرم مطهر رضوی برگزار می شود از سفره های افطاری گرفته تا مراسم ترتیل خوانی، قرائت قرآن کریم و اذان گفتن موذن‌ها در هنگام افطار و سحر دارای دستورالعمل‌هایی بوده که با مطالعه اسناد تاریخی آستان قدس رضوی برخی از آنها را شاید بدانیم و برخی دیگر را مطلع نباشیم.

قدیمی ترین سند مراسم افطاری مربوط به چه سالی است؟

آنطور که اسناد موجود از مراسمات ماه رمضان نشان می دهند، رسم افطاری و سحری در حرم مطهر روضوی قدمت بسیار دارد. قدیمی‌ترین سند مربوط به سال 1111 هجری قمری است.سندی هم وجود دارد که مربوط به سال 1174 هجری قمری است. دقت در جزییات این اسناد ما را به محتوای سفره های رمضانی آن ایام می رساند. بنابر این اسناد  

غذاهایی چون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذاهای گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، انواع نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها نظیر شربت‌های مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و ... در سفره افطار و سحری وجود داشته اند.

در سال 1167 نیز کارکنان آن زمان حرم مطهر رضوی اقلام خریداری شده برای مراسم افطاری و سحری در این مکان مقدس را در یک سند ثبت کرده‌اند که در مرکز اسناد و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی تاکنون به یادگار مانده، این در حالی است که تمام هزینه‌های تهیه این مواد غذایی از سوی آستان قدس تأمین و در میهمان‌سرای حضرت توسط طباخان و آشپزان طبخ می‌شده است.

مهمانسرا یا کارخانه مبارکه خادمی یا کارخانجات

گفتیم غذاها در مهمانسرای حضرت طبخ می شده است، اما عنوان مهمانسرا در گذشته به کار نمی رفته است. براساس اسناد تاریخی موجود در مرکز اسناد و کتابخانه های آستان قدس رضوی در دوران افشاریه و قاجاریه این مهمانسراها عنوان هایی  همچون «کارخانجات»، « کارخانه مبارکه خادمی» یا حتی « کارخانه مبارکه زوّاری» داشته است.

در آن زمان مهمانسراهای زائران و خادمان از هم جدا بوده و هر کدام دارای عناوین ذکر شده بودند.

با جستجو در سایر  اسناد مشخص می شود همزمان با ماه مهمانی خدا، هر شب، تمامی کارکنان کشیک حرم، افطاری را در محل کارخانه خادمی صرف می‌کردند، علاوه بر این، به برخی کارکنان حرم که با توجه به ضرورت‌های شغلی در این ایام موظف بودند در حرم مطهر حضور داشته باشند و به مجاوران و زائران دور و نزدیک خدمات‌رسانی کنند، سحری هم تعلق می‌گرفته است.

ماه رمضان و دستورالعمل های تاریخی آن

بنا برا این اسناد در گذشته پیش از آنکه ماه مبارک رمضان آغاز شود متولی باشی آستان قدس دستورالعمل مفصلی  را به کشیک باشی تحویل می داده  که این دستورالعمل شامل تمام برنامه ها و مراسمی‌های  بوده  که باید همزمان با آغاز ماه مهمانی خدا در حرم مطهر رضوی اجرا می شده است.

متولی باشی آستان قدس مصنبی مربوط به دوره قاجار در آستان قدس است. اسنادی که این دوره را برای ما روایت می کنند به سال های سال‌های1303، 1330 و 1336 هجری قمری مربوط می شوند.

حتی در این اسناد ذکر شده که موذن ها براساس دستورالعمل مربوطه به گنبدها می رفتند و علاوه بر قرائت اذان به مناجات خوانی می پرداختند، هر چند صوت زیبا و لحن دلنشین اذان و مناجات این خادمان را نمی شده در این اسناد ثبت کنند اما بدون شک یاد و خاطره لحظات زیبایی که مناجات خوان ها برای زائران رقم می زدند  در حافظ گلدسته ها و گنبد رضوی مانده است.

انطور که اسناد روایت می کنند، این دستورالعمل‌ها که شامل برنامه های مذهبی نیز بوده است هر ساله صادر می‌شد، در آن زمان، مراسم تلاوت روزانه یک جزء قرآن با حضور تمامی حافظان و قاریان قرآن سه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی امروزی) برپا می‌شد، همچنین مقابله قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات چاپی قرآن های موجود،  از دیگر برنامه‌های این مراسم نورانی بود، نواختن طبل (اعلان طبخ سحور)، یکی دیگر از مراسم هایی  است که توسط نقاره‌چیان حرم مطهر انجام می گرفته است. با توجه به نبود امکانات اطلاع‌رسانی برای مردم عادی، این اعلان به منزله‌ی تعیین ساعت و وقت سحر بوده است. پس از طبل‌نوازی نقاره‌چیان، دوباره مؤذن‌ها بر سر مناره‌ها می‌رفتند و به ادامه مناجات مشغول می‌شدند که تا هنگام اذان صبح این جریان ادامه داشت. پس از اذان و طلوع فجر، حافظان موظف بودند همچون روزهای قبل، آیات قرآن کریم را طبق معمول قرائت کنند.

و اما شب های قدر

در شب های نزول قرآن برخلاف سایر شب ها صحن و سرای رضوی در نور شمع‌ها و چلچراغ‌ها روشن بود، حتی قنادیل، پیه‌سوزها و مشعل‌ها هم روشن می ماند تا مراسم شب های قدر باشکوه و عظمت خاصی برگزار شود.

بخشی از اسناد که بیانگر حال و هوای حرم مطهر در شب های قدر هستند، مربوط به دوره صفوی است، این اسناد نشان می‌دهد همزمان با شب‌های احیای قدر مراسم ویژه‌ای در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به صورت یک سنت هر ساله برگزار می‌شد، در این ایام، مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل می‌شد و برخلاف شب‌های دیگر که در ابتدای شب چراغ‌های حرم خاموش می‌شد، در این شب‌ها تا صبح تمامی صحن‌ها و رواق‌ها روشن می‌ماند، همچنین در این شب‌ها، نقاره‌نوازی و نواختن طبل ممنوع بود.

اسناد دیگری هم وجود دارد که روایت‌گر برپایی مراسم «نخل‌بندی» در این دوره‌های صفویه و افشاریه است، در این مراسم پس از تزئین سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل و اشیای مختلف، مجلس روضه‌خوانی به منظور عزاداری سال‌روز شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) دایر می‌شد، قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط با روضه‌خوانی در شب بیست یکم ماه رمضان به سال 1112 هجری قمری می‌رسد.

جشن و سرور برای اتمام یک ماه روزه داری

عید فطر از جمله اعیاد مهمی بوده که کارکنان حرم مطهر رضوی از زمانی که تشکیلات اداری این نهاد شکل گرفت به برگزاری جشن و سرور می پرداختند و پایان یک ماه روزه داری را در قالب یک مراسم شاد برای زائران و مجاورین دلپذیر می کردند.

جالب است بدانید، سند «اعطای خلعت به امیرمحمد صالح خطیب الحسینی در ماه شوال، 1021 هجری قمری» به عنوان قدیمی‌ترین سند مرتبط با عید فطر آرشیو اسناد آستان قدس رضوی محسوب می شود، در این  سند و سندهای مشابه آن بیشتر به هزینه‌های صاحب‌جمعان، خبازخانه، شربت‌خانه، حویج‌خانه(محل نگهداری وسایل آشپزی) و قصاب‌خانه، در اولین روز ماه شوال (عید فطر) اشاره شده که بیانگر پذیرایی از میهمانان مراسم عید فطر حرم مطهر با غذا، شربت و شیرینی است.

از طرف دیگر، مجلس جشن عید فطر در دوره قاجار در این ساحت مقدس اهمیت بیشتری داشته، به طوری که با حضور متولی‌باشی، والی خراسان و سایر صاحب منصبان آستانه، مجلسی در ایوان طلای صحن قدیم برگزار می‌شده و پیشخدمت‌های آستانه با شیرینی، حلوا و شربتی که تحویل‌داران فراهم کرده بودند، از حاضران در مراسم پذیرایی می‌کردند. 

مهدیه قمری