شب قدر یکی از پر برکت‌ترین شب‌های سال است که در آن امور خلایق به مدت یک سال قدری تقدیر می‌شود؛ اهمیت این شب به قدری است که خداوند یک سوره به نام «قدر» را به آن اختصاص داده و در آن دربارۀ فضیلت شب قدر و کیفیت نزول امر در این شب مبارک سخن گفته است. 

از جمله مفاهیمی که در این سوره وجود دارد، نزول امر به وسیلۀ وجود مقدسی به نام «الروح» و «ملائک» است: « تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر». یعنی ملائک و الروح در آن (موقعیت شب قدر) به اذن پروردگارشان برای هر امری نازل می‌شوند. یکی از مسائلی که دربارۀ این آیه همواره از زمان عترت علیهم‌السلام مطرح بوده است، مصداق الروح است. از همان زمان اعتقاد بر این بود که «الروح» همان جبرئیل امین است، اما در دیدگاه ائمه علیهم‌السلام الروح موجودی عرشی و فراتر از جبرئیل است؛ چرا که خداوند در این آیه دو مفهوم را به صورت مجزا مطرح کرده است.

حال در ادامه به برخی استنادات حدیثی اشاره می‌شود.

۱. مردی نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آمد و از «الروح» پرسید که آیا جبرئیل نیست؟ فرمود جَبْرَئِیلُ‏ مِنَ‏ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ‏ غَیْرُ جَبْرَئِیل. یعنی جبرئیل از ملائک است و الروح غیر از جبرئیل. آن مرد بر گفته خود اصرار کرد و گفت همگان این گمان را دارند. فرمود تو گمراهی و از اهل گمراهی روایت می‌کنی، همچنان که خداوند به پیامبرش می‌فرماید «أَتی‏ أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ‏وَ الرُّوحُ غَیْرُ الْمَلَائِکَةِ»؛ فرمان حتمی خدا [ در مورد عذاب کافران ومشرکان ] فرا رسیده است، پس خواستار شتاب در آن نباشید؛ او منزّه و برتر است از آنچه شریک او قرار می‌دهند؛ ملائک را به فرمان خود همراه با روح به هر کس از بندگانش بخواهد [ برای برگزیدنش به پیامبری ] نازل می‌کند... و الروح غیر از ملائک است. (بحار الانوار، ج۲۵، ص۶۴)

۲. در روایتی دیگر می‌خوانیم راوی از امام صادق علیه‌السلام پرسید: «جُعِلْتُ فِدَاکَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَة وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ‏ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ‏.» یعنی فدایت شوم مگر روح جبرئیل نیست. فرمود جبرئیل از جمله ملائکه است و روح از ملائکه بزرگ‌تر است مگر خداوند نمی‌فرمایدتَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ‏؟

اما الروح چه مصداقی دارد؟ گفته شد هرچه هست، مخلوقی بزرگ‌تر از ملائک است. بر اساس روایات، الروح، همان روح‌القدس است و این موجود مقدس، سنخیتی عرشی دارد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در روایتی فرمود «إِنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِی دُونَ عَرْشِهِ نُورٌ مِنْ نُورِهِ وَ إِنَّ فِی حَافَتَیِ النَّهَرِ رُوحَیْنِ‏ مَخْلُوقَیْنِ‏ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِه‏»؛ یعنی برای خدا نهریست نزد عرش و نزد آن نهر نوریست که خدایش فروزان ساخته و در دو جانب نهر دو روح آفریده شده: روح القدس و روح از امر خدا ...» (الکافی، ج۱، ص۳۸۹)

 اما مصداق روح القدس کیست؟ امام صادق علیه‌السلام در روایتی، مصداق آن را وجود مقدس حضرت فاطمه سلام‌الله علیها معرفی کردند: «وَ الرُّوحُ الْقُدُسُ هِیَ فَاطِمَةُ ع‏ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَعْنِی حَتَّی یَخْرُجَ الْقَائِمُ ع»؛ یعنی روح القدس همان فاطمه سلام ‌الله علیها است که به اذن رب‌شان (همراه با ملائک) برای هر امری در (شب قدر) نازل می‌شوند. حال این امور به کسی جز امام عصر عجل الله تعالی فرجه تحویل داده نمی‌شود و ائمه نیز در هر دوره از امامت خویش جز اموری که آن بانوی بزرگوار از جانب خداوند تحویل آنها می‌دهد، حکم نمی‌کنند و عالم و آدم را بر اساس این امور اداره می‌کنند. بنابراین صاحب شب قدر از جانب خداوند حضرت زهرا سلام ‌الله علیها است که با بُعدی به نام «الروح» حداقل از ارتفاع عرش بر امام عصر نازل می‌شوند و امور را تحویل ایشان می‌دهند و در این بین ملائک نیز همراهان آن بانوی بزرگوار و مشایعت‌کنندگان آن بانوی بزرگوار و از کارگزاران آن وجود مقدس هستند.

منبع: تسنیم