برای بسیاری از افراد مغتنم شمردن درک شب قدر امری حیاتی است، از سویی دیگر معین شدن شب قدر از میان شب‌های ماه رمضان، موضوعی بوده است که در طول تاریخ خواسته برخی از اشخاص بوده به طوری که برای دانستن شب قدر سؤالاتی را در این زمینه از معصومین علیهمالسلام داشته‌اند و ‌ایشان نیز به فراخور حال افراد پاسخ‌هایی را بیان نموده‌اند.

در میان منابع روایی تعداد قابل توجهی از احادیث، شب بیست و سوم ماه رمضان را به عنوان محتمل‌ترین شب برای درک قدر ذکر کرده‌اند.

پیرامون این موضوع گفتگویی داشتیم با دکتر مرتضی انفرادی، پژوهشگر گروه مطالعات اجتماعی اعتاب مقدس در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، که شب قدر را از منظر عالم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم بیان می‌کند.

جناب دکتر در مورد اهمیت شب قدر از دیدگاه امام رضا(ع) چه آموزه‌هایی وجود دارد؟

شب قدر در دین مبین اسلام، بزرگترین و مهمترین شب در تمام سال محسوب می‌شود، فضیلت این شب به اندازه است که یکی از سوره‌های قرآن با عنوان قدر نامیده شده است و در این سوره درک عظمت شب قدر آن چنان امر بزرگی معرفی شده است که خداوند می‌فرماید: (وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ) و تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟ همچنین در سوره دخان، آیات اول تا ششم این شب را لیله مبارکه خوانده است و با برکت بودن را از ویژگی این شب دانسته‌اند.

امام رضا (ع) نیز در روایتی چندین، ویژگی را برای اهمیت شب قدر بیان فرموده‌اند. لَیلَةُ القَدرِ الَّتی هِیَ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، وفی‌ها یُفرَقُ کُلُّ أمرٍ حَکیمٍ وهُوَ رَأسُ السَّنَةِ، یُقَدَّرُ فی‌ها ما یَکونُ فِی السَّنَةِ مِن خَیرٍ أو شَرٍّ، أو مَضَرَّةٍ أو مَنفَعَةٍ، أو رِزقٍ أو أجَلٍ؛ ولِذلِکَ سُمِّیَت: لَیلَةَ القَدرِ.

اولاً: در این روایت امام رضا (ع) می‌فرمایند شب قدر بهتر از هزار ماه است که این موضوع برگرفته از قرآن است.

ثانیاً:‌ایشان در ادامه می‌فرمایند: در شب قدر هر کاری به نحوی استوار فیصله می‏ یابد.

ثالثاً:‌ایشان شب قدر را رَأسُ السَّنَةِ یعنی آغاز سال می‌دانند.

رابعاً: تمام مقدرات سال اعم از خوبی و بدی، سود و زیان، روزی و مرگ افراد در این شب مقدر می‌شود.

بسیاری از مردم دوست دارند بدانند که شب قدر کدام شب است در این زمینه آیا نکته از حضرت رضا(ع) بیان شده است؟

این موضوع از مباحثی است که در طول تاریخ از سوی یاران معصومین علیهم السلام مورد سؤال بوده است و به صورت مکرر از این بزرگواران درخواست می‌کردند تا شب قدر را مشخص نمایند.

با بررسی سیره معصومین علیهم السلام مشخص می‌شود که‌ایشان اهتمام ویژه به دهه آخر ماه رمضان داشته‌اند مثلاً در روایت است که پیامبر گرامی اسلام در ده شب آخر ماه رمضان بستر و رختخوابشان را جمع می‌کردند همچنین سیره حضرت زهرا(س) این بود که در شب قدر به عبادت می‌پرداختند و خانواده و فرزندان را نیز به بیدار ماندن وادار می‌کردند.

شب قدر در روایات به صورت کلی یکی از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان عنوان شده است اما به طور خاص روایاتی وجود دارد که اهمیت شب بیست وسوم را بیشتر معین می‌کند مثلاً در حدیثی آمده است که أنَّ رَسُولَ اللّهِ... کانَ یُوقِظُ أَهْلَهُ لَیْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ کانَ یَرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْکَ اللَّیْلَةِ. رسول خدا(ص) همیشه این گونه بود که اهل خانه را در شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشتند.

امام رضا(ع) نیز یکی از سنت‌های جدشان‌امیرالمؤمنین علی(ع) در شب بیست و سوم را چنین ذکر فرموده‌اند:

کانَ‌امیرُالمومِنینَ لا یَنامُ... لَیلَة ثَلاثَ و عِشرینَ مِن شَهرِ رَمَضانَ... و فی‌ها تُقسَمُ الاَرزاقُ و الآجالُ و ما یَکونُ فِی السِّنَه؛

شیوه‌ امیرالمؤمنین(ع) اینگونه بود که شب بیست و سوم ماه رمضان را نمی‌خوابیدند زیرا در این شب روزی‌ها و اجل و آنچه در طول سال اتفاق می‌افتد، تقسیم و تعیین می‌شوند.

عالم آل محمد در روایتی دیگر ابراز امیدواری کرده‌اند که شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان شب قدر باشد. ‌ایشان می‌فرمایند: وهِیَ لَیلَةُ ثَلاثٍ وعِشرینَ؛ فَإِنَّهَا اللَّیلَةُ المَرجُوَّةُ و آن، شب بیست و سوم است؛ شبی که‌امید است شب قدر باشد.

از مجموع این روایات برداشت می‌شود که احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم بسیار زیاد است.

امام رضا (ع) چه اعمالی برای شب قدر بیان کرده‌اند؟

برای شب‌های قدر اعمال متعددی در روایات بیان شده است اما آنچه از لسان مبارک عالم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم برای ما به یادگار مانده است اولاً احیا و شب زنده داری است ثانیاً تأکید زیاد ایشان بر زیارت امام حسین(ع) است به ویژه در شب بیست و سوم؛ ثالثاً پدر بزرگوار امام رضا(ع)، امام کاظم (ع) می‌فرمایند: کسی که در شب قدر غسل کرده و تا سپیده صبح شب زنده‌داری کند، گناهانش آمرزیده می‌شود.

علاوه بر موارد ذکر شده در روایات دیگر معصومین(ع) نیز اعمالی مانند نماز مستحبی، استغفار، خواندن قرآن مخصوصاً سوره قدر، دعای فرج و مناجات را برای بهره‌برداری و کسب فیض از این شب را برای ما به یادگار گذاشته‌اند. امید آن که در سایه الطاف امام مهربانی‌ها، عالم آل محمد علیهم‌السلام بتوانیم از فضیلت این شب بهره‌مند شویم.