در ایران امام زاده های بسیاری وجود دارند که برای ما ایرانی ها عزیزند برخی در همان منطقه خود مشهورند و برخی از همه شهرهای دور و نزدیک زائر دارند. حرم شاه عبدالعظیم حسنی که محلی ها به آن شابدعظیم می گویند، یکی از حرم هایی ست که در کنار احترام و اهمیت مذهبی، دارای سویه خاطره انگیز برای مردم ایران به‌خصوص اهالی ری و تهران است. این وجه حرم عبدالعظیم حسنی آنقدر قوی هست که می توان گفت بیش از سایر امامزادگان در ادبیات راه یافته و تصویرش در آثار سینمایی نیز آمده است. اهالی شهرری و تهران خاطره های بسیاری از این حرم دارند که با مناسک مذهبی مانند ایام محرم و صفر و همچنین اعیاد مذهبی و ملی گره خورده است. مراسمی که گاه به جز محلی ها و اهالی تهران مردم سایر نقاط کشور نیز در آن شرکت می کنند. در ادامه نگاهی به تاریخچه این حرم، معماری و قسمت های مختلف این زیارتگاه  خواهیم داشت.

حرمی به سفارش رسول خدا (ص)

می گویند همه چیز از یک خواب شروع شد. خوابی که یکی از شیعیان شهرری دید. در این خواب رسول خدا درخت سیبی را به مرد شیعه نشان داد و خبر فوت یکی از نوادگانش را در آن مکان داد. حضرت در خواب به مرد شیعه گفتند که نواده ایشان باید زیر آن درخت سیب به خاک سپرده شود. مرد روز بعد به سراغ صاحب باغ رفت و خواست آنجا را بخرد اما صاحب باغ هم همین خواب را دیده بود و تصمیم داشت که باغ را وقف شیعیان کند. این باغ محل اولیه حرم عبدالعظیم حسنی بود. بعد از این روایتی از ساختمان ابتدایی حرم وجود ندارد. آمده است که در بنای نخستین این آرامگاه را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری برابر با با قرن نهم میلادی تعمیر اساسی کرد. در گاه اصلی ورودی آن که در شمال آرامگاه قرار دارد به فرمان پادشاهان خاندان بویه و سپس با تلاش مجدالملک قمی ساخته شد. تعمیر اساسی حرم در دوران آل بویه در بیشتر منابع آمده است. با این وجود از آنجا که معماری اصلی این بنا، شبیه به سبک دوران سلجوقی است و به همین دلیل احتمال می‌رود سلجوقیان نیز تغییرات اساسی در بنا ایجاد کرده باشند.

بنای با معماری چند نسل

براساس عمری که بر بناهای مذهبی طی شده است، رد پایی  از معماران و هنرمندان مختلف و سبک های گوناگون را می توان در این بناها دید. حرم شاه عبدالعظیم در ابتدا تنها شامل یک صحن و بنای اصلی حرم بود اما به‌مرورزمان توسعه داده شد. بنای اصلی حرم چهارضلعی است که دو طبقه طاق‌بندی دارد و در طبقه اول به هشت‌ضلعی و طبقه دوم به شانزده‌ضلعی تقسیم می‌شود. گنبد حرم روی شانزده‌ضلعی بنا شده است. تمام قسمت‌های داخلی حرم به هنر آینه‌کاری مزین است. آینه‌کاری‌ها و صحن‌ها و ایوان آستانه حرم در دوران شاه طهماسب صفوی و سایر پادشاهان این سلسله ساخته شده است. در دوره قاجار، معماران ایرانی اقدامات بسیاری برای کاشی‌کاری و آینه‌کاری حرم انجام دادند. درب‌های منبت و خاتم، احداث مناره‌ها و تعمیر ضریح از دیگر تغییرات معماری دوران قاجار بود. از بین شاهان قاجار نیز ناصرالدین شاه توجه ویژه ای به حرم شاه عبدالعظیم داشت. او تعمیرات اساسی روی حرم انجام داد و دستور داد پوششی زرین برای گنبد ایجاد کنند. رسیدگی به حرم تا دوران پهلوی هم ادامه داشت و حتی رضاشاه پهلوی آرامگاهی در جوار حرم شاه عبدالعظیم حسنی برای خود ساخته بود. این بنا با انقلاب اسلامی تخریب شد. در دوران انقلاب اسلامی نیز تغییراتی در معماری حرم ایجاد شد؛ تخریب مقبره رضاشاه و تأسیس حوزه علمیه، تأسیس ایوان شرقی و شبستان‌های غربی و جنوبی ازجمله اقدامات دوران معاصر بوده است.

بخش های مشهور حرم شاه عبدالعظیم را بشناسید

حرم های  شیعیان معمولا تنها شامل زیارتگاه اصلی  نیستند و دارای قسمت های مختلفی از جمله مدرسه، حوزه علمیه و همچنین کتابخانه هم هستند. حرم شاه عبدالعظیم هم از این قاعده مستثنی نیست. ترکیب معماری عصرهای مختلف ایران و موزه و غرفه‌های این زیارتگاه، دیدنی‌های بسیاری برای زائران  دارد. این درحالی ست که بسیاری از زائران متوجه این جاذبه ها نمی شوند. خوب است اگر سفری به تهران داشته و برای زیات سیدالکریم سری به شهرری زدید، حتما از راهنماهای حرم کمک گرفته و پس از یارت به جز زیارتگاه اصلی سایر نقاط حرم را نیز بازدید کنید.  

گنبد و مناره‌های با نمای خاطره انگیز

گنبد و گلدسته های حرم معمولا نخستین جایی است که ما حتی پیش از ورود به هر زیارتگاهی آنها را دیده و با دیدن آنها از دور به صاحب حرم سلام می دهیم. از این نظر گنبد در معماری اسلامی ایرانی اهمیت بسیاری دارد. در مورد گنبد حرم جناب عبدالعظیم حسنی آمده است که گنبد اصلی حرم یکی از قدیمی ترین آثار حرم است. ساختار گنبد در زمان شاه طهماسب صفوی به شکل کنونی درآمده و همانطور که گفته شد به دستور ناصرالدین شاه قاجار پوشش طلا روی آن کشیده شد. همچنین کتیبه‌هایی از اشعار و آیات قرآن ازجمله «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آثاری است که به دستور این پادشاه قاجار روی گنبد ثبت شده است. مناره‌هاگلدسته‌های بلند حرم شاه عبدالعظیم حسنی نیز در زمان قاجار ساخته شده است. گلدسته ها با کاشی های فیروزه ای و زرد کاشی شده اند. اگر در صحن اصلی این حرم مطهر حضور داشته باشید نمای گنبد اصلی و گنبدهای کوچک در کنار گلدسته ها یکی از زیباترین و آرامشبخش ترین نماهایی است که می توانید لحظاتی را به تماشای آن بنشینید.  

ضریح و صندوقی که وقف شده است

در روایات آمده است که جناب عبدالعظیم حسنی در زمان حیات خود روزها در سرداب محل زندگی اش مخفی بوده و به عبادت می پرداخته وتنها گاهی برای زیارت مرقدی که در نزدیکی سرداب بوده از محل اقامت خود بیرون می رفته است. ایشان پس از فوت در نزدیکی همین مقبره به خاک سپرده شده اند و بعد از مدتی دو مقبره در یک بنا قرار گفته اند. انطور که آمده است بر روی مقبر مطهر ایشان تا قرن ها ضریحی وجود نداشته است. اولین ضریح را شاه طهماسب صفوی برای این زیارتگاه وقف کرده است. ضریحی که صفویان برای حرم ساخته بودند، از جنس چوب بود. این ضریح چوبی تا زمان قاجار بدون تغییر باقی مانده بود. اما در آن زمان، ضریح حرم را با یک ضریح نقره‌ای جایگزین کردند. ضریح نقره‌ای حرم شاه عبدالعظیم در دوران ناصرالدین شاه مرمت شد.

خوب است بدانیم : صندوق چوبی یکی از نفیس‌ترین آثار موجود در حرم شابدالعظیم است. یحیی‌بن‌محمد اصفهانی در چهار طرف صندوق با خط نسخ و ثلث برجسته آیات قرآن و زیارت‌نامه‌ها را حک کرده است. قدمت این صندوق به دوران ایلخانی بازمی‌گردد.

پنج صحن بر گرد زیارتگاه از صحن عتیق تا باغ طوطی

از چگونگی تغییر یاتوسعه بنا و احداث قسمتهای مختلف در فاصله زمانی دوران سلجوقی (سده پنجم هجری) تا زمان شاه طهماسب صفوی(930 تا 984 هجری) اطّلاع درستی در دست نیست. می توان گفت  پادشاهان صفویه و قاجار سازندگان اصلی صحن‌ها و ایوان‌های حرم شاه عبدالعظیم حسنی بوده‌اند. آمده است که در ماه محرّم سال 944 هجری به فرمان شاه طهماسب اوّل ایوان آستان حضرت عبدالعظیم (ع) بنا نهاده شد و در دوران شاهان صفوی بعد او، صحن اصلی و مسجد شمالی همان صحن و رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در جوانب شمال و مغرب و مشرق حرم ساخته شده است. برخی از صحن‌های داخل حرم نیز به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. مهم‌ترین صحن این حرم، صحن بزرگ آستانه است که در ضلع شمالی قرار دارد و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. کاشی‌کاری‌ و آینه‌کاری صحن‌ها در زمان بازسازی‌ها و تزیینات حرم ساخته شده است و اکثر آن‌ها به دوران قاجار برمی‌گردد. حرم شاه عبدالعظیم حسنی شامل ۵ صحن است که به شرح ز یر هستند:

• صحن شمالی یا عتیق که اکنون با نام امام حسن مجتبی (ع) شناخته می شود.
• صحن شمال غربی یا باغ طوطی که اکنون با نام صحن امام حسین شناخته می‌شود و شمال غربی حرم قرار گرفته و مدرسه امین‌السلطنه نیز در آن واقع شده است.
• صحن غربی یا ناصر ناصری یا صحن ولیعهدی که اکنون با نام صحن کاشانی شناخته می‌شود و در غرب حرم قرار گرفته است.
• صحن شمال شرقی یا باغچه علی جان که در شرق حرم قرار گرفته است.
• صحن جنوبی که به نام امامزاده حمزه مشهور است.