هر یک از ائمه معصومین(ع) را به صفتی می‌شناسیم. یکی آزادگی و آزادمنشی موصوفش شده و دیگری شکافندگی علوم. آن یکی خشم خود فرو می‌خورد و دیگری را رئیس مذهب تشیع می‌شناسیم.

امروز سالروز شهادت امامی است که شیعه جعفری، مکتب فکری خود را مدیون اوست. وقتی امام جعفر صادق(ع) پای بر عرصه وجود نهاد، پدرش مرزهای علم را در نوردیده بود. بنابراین طبیعی است که پس از باقرالعلوم و در دوران امام صادق(ع) شاهد رشد علوم عقلی باشیم.

عصر امام صادق(ع)؛ دوران رشد و تعالی علم و فرهنگ اسلامی

امام جعفر صادق(ع) در تبیین فقه شیعه و بیان و معرفی اسلام بیشترین تاثیر را داشت و بیشترین روایات فقهی مربوط به آن حضرت است. فعالیت فرهنگی و یا جهاد بیشتر فرهنگی امام(ع) نیز به خاطر وضع سیاسی و اجتماعی بود که در آن عصر به وجود آمد. پس از فشارهای شدید بنی امیه، در عهد امامت امام صادق(ع) بر اثر قیام‌ها و انقلاب‌هایی که در سرزمین اسلامی بر ضد بنی‌امیه بر پا شده بود و جنگ‌های خونینی که در نهایت منجر به سقوط خلافت بنی‌امیه شد و همچنین زمینه خوبی که امام باقر(ع) با نشر حقایق و معارف اسلامی مهیا کرده بود، برای امام صادق(ع) امکانات بیشتر و محیط مناسب‌تری برای نشر تعالیم دینی پیدا شد. آن حضرت در درگیری بین بنی‌امیه و بنی‌عباس از فرصت استفاده کرد و به نشر تعالیم دینی پرداخت. شخصیت‌های علمی بسیاری در فنون مختلف عقلی و نقلی مانند زراره، محمد بن مسلم، هشام بن حکم، جابر بن حیان و... پا بر عرصه وجود گذاشتند و کسوت استادی پوشیدند. گفته‌اند در حوزه درسی امام ششم(ع) چهار هزار نفر محدث و دانشمند شرکت می‌کردند. بیشترین دوران زندگی حضرت امام صادق(ع) صرف ترویج ارزش‌های دینی و تربیت شاگردان بسیاری شد و شاگردانش با نگارش کتاب‌هایی در حوزه علوم عقلی و نقلی، نهضت بزرگ و گسترده علمی را آغاز کردند و در همه دنیای اسلام روح دانش جویی زنده شد.

امامت امام صادق(ع)، عصر شکوفایی معارف ناب الهی

اگر از کلاس های درس عمومی امام صادق(ع) بگذریم، از تربیت شاگردان خصوصی آن حضرت نمی‌توان چشم پوشید. شهر مدینه که روزگاری مجمع مهاجران و اهالی صفه بود حالا تبدیل به یک مرکز علمی شده بود. مرکز علمی که در زمان امام باقر(ع) شکل گرفته بود، حالا توسط فرزند خلفش توسعه شگفت‌انگیزی پیدا کرده بود. اگر روزگاری حلقه‌های دروس علمی در مساجد مدینه شکل می‌گرفت، حالا دیگر تنها دروس فقه و تفسیر قرآن خواهان نداشت. با آمدن دانشمندان دیگر ممالک جدید، مردم مکه و مدینه هم تشنه دانستن شدند و علومی مانند ادب و شعر، رجال و حدیث، جغرافیا و ستاره شناسی و فیزیک و... نیز طالبان زیادی پیدا کرد.

اگرچه تلاش‌های علمی امام صادق(ع) حفظ میراث و دستاوردهای گذشته و تربیت شاگردانی در رشته های مختلف دینی و معرفتی بود، اما مهمتر از همه شاید، مجالس مناظره‌ای بود که با دیگر نحله‌های فکری شکل می‌داد.

حالا حدود 1400 سال از آن کلاس‌های درس و روزهای پر تب و تاب مناظرات علمی گذشته است اما باز هم همان رویه ادامه دارد. اگر روزگاری در نتیجه درگیری‌های سیاسی بین امویان و عباسیان، آزادی‌های سیاسی نسبی در جامعه ایجاد گردید، همین آزادی نسبی موجب تفکر در دیگر حوزه‌ها و در نتیجه رشد علوم در ابعاد دیگر شد. حالا نیز همزمان با رشد علوم در اقصی نقاط جهان از یک سو و رشد دنیای مجازی که امکان استفاده از بهترین کتابخانه‌های دنیا را در کوتاه‌ترین زمان ممکن برای همه فراهم کرده است، دیگر محدود ماندن در چهار دیواری بسته یک نوع ایدئولوژی فکری امکان پذیر نیست، بنابراین توسعه مراکز علمی متناسب با علوم روز دنیا ضروری است.

موقوفاتی برای گسترش علم و آموزش

آستان قدس رضوی در این راستا تلاش‌هایی قابل توجه نموده است. وقتی اسناد موقوفات و نیت واقفان را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم با گذر زمان و با رشد فکری مردم، واقفان زیادی علاقه دارند اموالشان برای توسعه علم و دانش و فناوری هزینه شود. گونه‌ای وقف که به تحقق عدالت اجتماعی، رشد و توسعه اقتصادی کشور، پیشرفت‌های علمی و رضایت‌مندی محققان، ایجاد و افزایش سطح اشتغال دانش بنیان کمک موثری می‌کند.

بررسی پنج نمونه از وقف‌نامه‌ها نشان می دهد در یک دهه اخیر، برخی از واقفان اموال خود را در راستای ترویج علم و دانش وقف کرده‌اند تا از این راه توشه‌ای برای سفر ابدی خود فراهم کنند.

«حاج محمد حسین اولیاء» یکی از واقفینی است که در تیرماه 1391 شش دانگ عرصه و اعیان یک مغازه در شهر یزد را وقف آستان قدس رضوی کرده است. در این وقف نامه آمده که «این وقف منوط به آن است که عواید حاصل از آن به مصرف مراکز آموزشی دانشگاهی آستان قدس رضوی از جمله دانشگاه علوم اسلامی به جهت پاسخ گویی به شبهات دینی دانشجویان با اولویت دانشگاه‌های یزد برسد».

موقوفه دیگر، وقف مجتمعی آموزشی است که «آیت‌الله عباس واعظ طبسی» تولیت فقید آستان مقدس حضرت رضا(ع) برای والده خود و از محل ماترک آن مرحومه در مردادماه سال 1390 تنظیم کرده است. مجتمعی آموزشی واقع در اراضی حسین‌آباد خواجه‌ربیع که وقف محصلین و دانش‌آموزان مجتمع آموزشی شد و برای اداره موقوفه هم منبع خاصی در نظر گرفته شد. در متن این وقف‌نامه آمده است: «حسب نظر تولیت محترم؛ آستان قدس موظف است همه ساله در سالروز درگذشت مرحومه مکرمه بانو محترم واعظ طبسی، از دانش‌آموختگان آن مجتمع با یک وعده غذا پذیرایی نماید. در امر آموزش و پژوهش به مسائل اخلاقی و پرورشی توجه ویژه‌ای باید مبذول گردد و مساعدت‌های مقطعی به دانش‌آموزان نیازمند این مدرسه نیز در اولویت قرار گیرد».

شریک شدن در وقف علم، شریک شدن در همه وقف‌ها

«غلامرضا نادری» نیز یکی از اهالی قائمشهر است که دی ماه سال 1391 شش دانگ عرصه و اعیان یک باب خانه مسکونی در روستای کوچکسرای قائمشهر را وقف نمود و نام خود را در تاریخ جاودانه کرده است. در متن وقف‌نامه آمده است: «واقف شرط نمود بعد از وفات عین موقوفه با تولیت آستان قدس رضوی بابت مؤسسه فرهنگی و آموزشی و یا درمانی استفاده شود».

در وقف نامه بانو «بهجت ربیعی» که در اسفندماه 1395 تنظیم شده است می‌خوانیم که یک واحد آپارتمان در خیابان مطهری مشهد با تمامی متعلقات و منضمات شرعیه و عرفیه آن بر آستان قدس حضرت ثامن الائمه علی بن موسی‌الرضا(ع) وقف کرده است تا درآمد آن صرف مصارف آموزش و تعلیم قرآن مجید توسط آستان قدس رضوی گردد.

و سرآخر بانو «فاطمه برنا» نیز در فروردین 1397، بخشی از مال نقدی خود را وقف حرم مطهر رضوی نموده و در وقف‌نامه قید کرده است که «این وجه نقد صرف آموزش و تعلیم و تربیت نونهالان قرآنی مهدالرضای آستان قدس گردد».

به یاد داشته باشیم که هر چند وقف برای هر امری خیر است اما وقف برای علم و آموزش در جامعه ارزش والایی دارد چرا که با بیشتر شدن علم در جامعه انسانیت و خوبی‌ها بیشتر شده و وقف‌های دیگر را شاهد خواهیم بود. شریک شدن در وقف علم، شریک شدن در همه وقف‌ها و ادامه دهنده نهضت علمی رئیس مذهب تشیع امام جعفر صادق(ع) است.