عکس، یک سند نسبتاً قابل اعتماد در مطالعات تاریخی است. می‌گوییم «نسبتاً»، چون عکس، با وجود آن که برخی حقایق را آشکار می‌کند، اما نمی‌تواند دامنه اطلاع‌رسانی مبسوطی داشته باشد و از این رو، همچون دیگر اسناد، در ردیف شواهد تاریخی قرار می‌گیرد؛ ما در مطالعات تاریخی، چیزی به نام «حقایق» نداریم و آن‌چه هست، شواهد است و بس. با این حال، تصاویر در ردیف بهترین شواهد تاریخی قرار می‌گیرند؛ به ویژه وقتی مطالعه درباره تاریخ یک بنا و تغییرات آن باشد.

ماجرای یک عکس خاص

به تازگی تصویری از دورنمای حرم رضوی، مربوط به دوره قاجار (احتمالاً اوایل دوره مظفری)، به دستم رسید که در برگیرنده یک نکته مغفول مانده تاریخی است؛ نکته‌ای که نگارنده این سطور، تا به حال در متون مربوط به تاریخ مشهد و دایرةالمعارف‌های انتشار یافته، ندیده است، تصویری از دورنمای بست پایین خیابان که امروزه ما آن را با عنوان «بست نواب صفوی» هم می‌شناسیم و پیش از انقلاب، به «بست صفوی» هم شهرت داشت؛ اما خب، نام قدیمی و اصلی آن، همان «بست پایین خیابان» یا به قول قدیمی‌های مشهد «بست پایین» است. امروزه می‌توان در حاشیه این بست، نمادهای تاریخی بسیار ارزشمندی را مشاهده کرد؛ از دروازه «نقاره‌خانه» و مدارس میرزاجعفر و خیرات‌خان که مربوط به دوره صفوی است تا خودِ ساختمان نقاره‌خانه که یادگار دوران تولیت قوام‌الملک در عهد قاجار محسوب می‌شود و همین‌طور ورودی صحن نو (صحن آزادی) که در قدیم به «درِ تلگرافخانه» شهرت داشت. سیمای کلی عکسی که شما هم امروز آن را مشاهده می‌کنید، نشان می‌دهد که بست‌پایین، محل فعالیت مغازه‌های گوناگون و مسیر عبور نهر معروف خیابان یا همان نهر نادری بوده؛ اما آن چه در این تصویر، برخلاف همه شنیده‌های گذشته و گزارش‌های تاریخی است، قرار گرفتن ساعت حرم رضوی بر فراز ایوان شرقی صحن نو (صحن آزادی)، مشهور به «باب السلام» است.

ببینید: فیلم | راز ساعت ۲۸۹ ساله حرم امام رضا (ع)

بخش مغفول مانده یک ماجرا

تا جایی که می‌دانیم و البته در آثار مورخان تاریخ حرم رضوی و مشهد، مانند روانشاد عبدالحمید مولوی یا زنده‌یاد عزیزا... عطاردی یا حتی منبع جامعی مانند «دایرةالمعارف آستان قدس رضوی» نوشته شده‌است، نخستین ساعت، به شکل و شمایل امروزی آن، برای حرم رضوی، اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه و احتمالاً توسط اتابک اعظم در انگلیس خریداری و اوایل دوران حکومت مظفرالدین‌شاه به ایران حمل و بر فراز ایوان غربی صحن عتیق (سقاخانه) نصب شد، اما بر اساس آن‌چه در تصویر می‌بینیم، ظاهراً این همه ماجرا نیست و به نظر می‌رسد، ساعت مظفری را قبل از این که بر فراز ایوان غربی صحن عتیق نصب کنند، ابتدا در ایوان شرقی صحن نو، جانمایی و نصب کرده بودند؛ چرا؟ فعلاً چیزی در این باره نمی‌دانیم و باید منتظر انتشار اسناد جدید باشیم، اما فی‌المجلس می‌توان سه دلیل برای آن آورد:

دلیل نخست: تعداد ساعت‌های مدرن خریداری شده برای حرم رضوی، بیش از یکی بوده و به همین دلیل، یکی از آن‌ها را برای نصب به صحن نو منتقل کرده‌اند.

دلیل دوم: مکان نصب، به دلایلی، ابتدا ایوان شرقی صحن نو تعیین شد و بعد، به دلایلی، آن را به مکان مشهور، بر فراز ایوان غربی صحن عتیق انتقال دادند.

دلیل سوم: مکان قرار گرفتن ساعت در صحن نو، مکان موقت بوده است و ساعت را تا تکمیل محل نصب در صحن عتیق، بر فراز ایوان شرقی صحن نو نصب کرده‌اند.

بررسی دلایل

به نظر می‌رسد دلیل اول را نتوان دلیل متقن و قابل اعتنایی دانست؛ در متون تاریخی، اشاره‌ای به این موضوع نشده و فعلاً سندی هم در این رابطه، انتشار نیافته است؛ ضمن این که می‌دانیم شرایط اقتصادی در دوره مظفرالدین‌شاه چندان روبه‌راه نبود و احتمالاً تنها خرید وی برای حرم رضوی، مربوط به نخستین مولد برق می‌شد که آن را ابتدای بست بالا (بست شیخ توسی امروزی) و در کوچه‌ای موسوم به «چراغ برق» نصب و «حیدرخان عمواوغلی» را هم برای تعمیر و نگهداری آن، استخدام کردند. مظفرالدین‌شاه برای تبلیغ این کار، دستور داده‌بود، طاق نصرت کوچکی در ایوان طلای صحن عتیق نصب و شب‌ها لامپی را بر فراز عکس وی در این طاق نصرت، روشن کنند، اما درباره دلیل دوم، می‌شود دقیق‌تر بحث کرد؛ می‌دانیم که قاجارها، بعد از رسیدن به قدرت و برای اظهار تبعیت از مذهب قاطبه مردم، تصمیم به انجام فعالیت‌های عمرانی در حرم رضوی داشتند. آقامحمدخان که به خسّت شناخته می‌شد، تنها نام خود را بر کتیبه‌ای داخل صحن عتیق نقش کرد؛ اما فتحعلی‌شاه که به دنبال تبلیغات بیشتر بود، تصمیم گرفت اقدام عمرانی متفاوتی در حرم رضوی انجام دهد. از آن جا که تقریباً انجام کار جدید در صحن عتیق غیرممکن یا بی‌فایده بود، فعالیت‌های عمرانی حرم در دوره قاجار، روی توسعه و تکمیل رواق‌ها و نیز، تأسیس صحنی جدید در محل باغ ایلخانی، واقع در شرق روضه منوّره متمرکز شد. به این ترتیب، روند ساخت صحن نو (آزادی فعلی) را آغاز کردند تا به نماد تکاپوی عمرانی در دوره قاجار تبدیل شود. فعالیت‌های ساخت و ساز و تزیینات این صحن، تا اواخر دوره ناصرالدین‌شاه ادامه داشت و ایوان غربی صحن نو هم، به تقلید از ایوان جنوبی صحن عتیق، طلا و به ایوان طلای ناصری مشهور شد. به همین دلیل، اصلاً بعید نیست که سفارش ساعت برای حرم رضوی، از ابتدا برای نصب در صحن نو بوده باشد؛ اما بعدها و به دلایلی، از جمله سنگینی ساعت و کم بودن تاب‌آوری ایوان شرقی صحن نو، آن را به ایوان غربی صحن عتیق منتقل کردند. می‌دانیم که بعدها، سنگینی این ساعت در صحن عتیق هم، دردسر درست کرد و در کنار نمِ نفوذ پیدا کرده از نهر نادری به پایه‌های ایوان غربی صحن عتیق، باعث نشست این ایوان شد که بعد از تعمیر ایوان، ساعت جدید خریداری شده توسط معاون‌التجار را، در مکان جدید و با سازه مدرن امروزی نصب کردند و ساعت قدیمی را دوباره به صحن نو بردند و بر فراز ایوان جنوبی این صحن قرار دادند که هنوز هم، همان جاست. دلیل سوم نیز، نمی‌تواند خیلی مقرون به صحت باشد؛ چون افزون بر کاهش جذابیتِ تبلیغی نصب ساعت، این اقدام هزینه‌های سنگینی داشت که بعید است از سوی متولی آن زمان، پذیرفته شده باشد.