کارنامه آقای بازیگر مملو از نقش‌های درخشان و به یادماندنی است؛ عزت الله انتظامی در طول ۶۱ سال حیات حرفه‌ایش شخصیت‌هایی را خلق و در تاریخ سینمای ایران ماندگار کرد که در نوع خود بی‌بدیل و تکرارنشدنی است. در ادامه و به بهانه سالروز تولد زنده‌یاد انتظامی به برخی از مهم‌ترین نقش‌های این هنرمند فقید در آثار سینمایی می‌پردازیم، هنرمندی که اگر در قید حیات بود امروز ۹۹ ساله می‌شد.

آغازی حیرت‌آور زیر پوست مش حسن

زنده‌یاد انتظامی بیشترین همکاری را با داریوش مهرجویی در ۱۰ فیلم داشته است. این دو نخستین همکاری خود را با دومین فیلم مهرجویی یعنی «گاو» کلید می‌زنند که سرآغازی برای خلق فیلم‌های درخشان بعدی آنهاست. مهرجویی اواخر دهه چهل با «گاو» جریان تازه‌ای را به سینما وارد کرد، فیلمی که با بازی زنده‌یاد انتظامی در نقش مش حسن رنگ و بوی دیگری یافت. مش حسن که دلبستگی عجیبی به گاوش دارد پس از مرگ آن، حالش دگرگون می‌شود و خود را گاو می‌پندارد. گرچه انتظامی در آن سال‌ها چندان تجربه‌ای مقابل دوربین سینما نداشت اما در «گاو» حضوری درخشان و قابل تامل را ثبت کرد. عزت‌الله انتظامی اولین بازیگر ایرانی بود که موفق به دریافت جایزه از فستیوال بین‌المللی شد. وی برای بازی در فیلم گاو جایزه هوگو نقره‌ای بهترین بازیگر نقش اول مرد را از جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو دریافت کرد. پس از فیلم «گاو»، او با ایفای دو نقش «بنگاهدار» و «فتح الله خان» در فیلم «آقای هالو» گوشه‌ای دیگر از قدرت بازیگری‌اش را به رخ می‌کشد. این تنها باری است که انتظامی در یک فیلم دو نقش را ایفا می‌کند.

شخصیت سامری در فیلم «دایره مینا» نیز از دیگر نقش‌های ماندگار انتظامی است. او در این فیلم یک شارلاتان تمام‌عیار را بازی می‌کند که دلال خون است و خون مستمندان را در شیشه کرده و برای خودش دم و دستگاهی راه انداخته است.

همکاری چندین باره او با علی حاتمی نیز منجر به خلق آثاری بی‌بدیل و جاودان در سینما شد که شاخص‌ترین آن‌ها «حاجی واشینگتن» و «کمال‌الملک» بود. او در «حاجی واشینگتن» در نقش حسینقلی خان نوری صدرالسلطنه، نخستین سفیر ایران که از سوی ناصرالدین شاه به آمریکا سفر کرده، ‌ظاهر می شود. سکانس قربانی کردن گوسفند و مونولوگ طولانی انتظامی یکی از بهترین صحنه‌های این فیلم است، زنده‌یاد انتظامی شخصاً این فیلم را بسیار دوست داشت و آن را بهترین کار علی حاتمی می‌دانست. این دو بعدتر در «کمال الملک» نیز با یکدیگر همکاری داشتند و انتظامی با بازی درخشانش یک ناصرالدین شاه ماندگار در سینما را رقم زد.

اما یکی دیگر از نقش‌های دوست داشتنی او «عباس آقا سوپرگوشت» است که جزو کاراکترهای جذاب و خاطره‌انگیز سینمایی است. شخصیتی طماع اما گاهی مهربان عباس آقا که با عصبانیت‌های گاه و بی‌گاهش موقعیت‌های کمیکی را خلق می‌کند. این هنرمند فقید با بازی در این نقش نشان داد می‌تواند یک شخصیت عبوس و عصبانی را در دل یک طنز موقعیت به زیبایی بنشاند و به نمایش بگذارد. موفقیتی که در «روز فرشته» و در نقش «نیت الله» که فردی ثروتمند و خسیس است، هم به خوبی تکرار شد.

«هامون» دیگر فیلم مهرجویی که از مهمترین فیلم‌های سینمای ایران است برای فیلمساز و بازیگرانش هم یک اتفاق جدی و بی‌مثال بود. انتظامی در نقش «دبیری» وکیل خانوادگی حمید هامون ظاهر شد، نقشی که ظاهراً در فیلمنامه بیشتر بوده و البته دچار حذفیاتی هم شد، اما سکانس‌های مشترک دو هنرمند فقید شکیبایی و انتظامی قاب‌های ماندگار و جذابی را خلق کرد.

یکی دیگر از نقش‌هایی که نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذاشت «قربان سالار» فیلم بانوست که از دل سلسله همکاری‌های موفق او با مهرجویی بیرون آمده است. بازی او در قامت قربان‌سالار در فیلم «بانو» جزو برجسته‌ترین نقش‌آفرینی‌هایش است که برای آن گریم بسیار سنگینی را هم متحمل شده است. یک پیرمرد ترک زبان که با فرصت‌طلبی وارد یک خانه عیانی می‌شود، دستپخت خوبی دارد و با چرب‌‍زبانی جا خوش می‌کند و هرچه هست را به تاراج می‌برد.

حالا به یاد بیاورید او را در «خانه‌ای روی آب» ساخته بهمن فرمان‌آرا، پیرمردی تنها و وامانده و چشم انتظار محبت فرزند که به هر دری می‌زند تا او را با خودش از خانه سالمندان ببرد و دیگر اثری از عزت‌الله انتظامی که در دایره مینا، هامون، روسری آبی، روز فرشته، حکم و... به تماشا نشسته بودید، نمی‌بینید. بازی در این فیلم توانست سیمرغ بهترین بازیگر نقش دوم مرد را در بیستمین جشنواره فیلم فجر، برای او به ارمغان بیاورد.

آقای بازیگر در سن ۷۹ سالگی برای اولین بار با مسعود کیمیایی در فیلم «حکم» همکاری کرد. هنرمندان فقید شکیبایی و انتظامی پس از سال‌ها به واسطه این فیلم دوباره در یک قاب قرار گرفتند. نقش رضا در فیلم «حکم» شبیه یک دن کورلئونه است که با بازی زنده‌یاد انتظامی خوب از آب درآمده است.

سخن درباره مهم‌ترین و اثرگذارترین بازیگر سینمای ایران بسیار است، اما در وصف او همین بس که بازی را زندگی می‌کرد و خود را جدا از نقش نمی‌دانست و این همان راز جاودانگی و عزتمندی‌اش بر پهنه سینمای ایران است.