مرکز پژوهش‌های مجلس به تازگی یک گزارش نظارتی در مورد قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و عملکرد دستگاه‌های اصلی حوزه آموزش عالی در اجرای این قانون منتشر کرده است. در بخشی از این گزارش در مورد عملکرد وزارت بهداشت عنوان شده که «اقدام‌های این وزارتخانه برای پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از کفایت لازم برخوردار نیست» و  عملکرد وزارت بهداشت در راستای تبصره ۹ این قانون که مربوط به ثبت به همانندجوی پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و پروپوزال‌ها در سامانه ایرانداک است، بسیار ضعیف ارزیابی شده است.

فاطمه شیخ‌شعاعی؛ سرپرست مرکز اطلاع‌رسانی و انتشارات علمی معاونت تحقیقات وزارت بهداشت با توجه به مسئولیت خود، در مورد این گزارش نظارتی توضیحاتی را ارائه کرده است.

با توجه به مسئولیت شما در وزارت بهداشت، نسبت به این گزارش چه نظری دارید؟

در این گزارش تمامی عملکرد وزارت بهداشت بر اساس این‌که دانشگاه‌های علوم پزشکی در ایرانداک حضور داشتند یا نه، ارزیابی شده است. در حالی که ما همه این اقدامات را در سامانه‌های پژوهشی دانشگاه‌های علوم پزشکی و معاونت تحقیقات‌وفناوری وزارت بهداشت انجام می‌دهیم.

ما در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ۶ سامانه پژوهشی داریم که تمامی مراحل پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی از ثبت، تایید استاد راهنما، اخذ کد اخلاق، بارگزاری متن کامل و ... در آن‌ها انجام و در نهایت در سامانه جامع طرح‌ها و پایان‌نامه‌های علوم پزشکی (https://rpis.research.ac.ir/) یکپارچه می‌شود و قابلیت جست و جو برای همه دارد. پروپوزال پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی پس از ثبت توسط استاد راهنما و تیم پژوهشی بررسی و تایید و برای دریافت کد اخلاق به کمیته اخلاق ارسال می‌شوند.

در هر دانشگاه علوم پزشکی یک کمیته اخلاق و در برخی دانشگاه‌های بزرگ چند کمیته اخلاق حضور دارند و در این کمیته‌ها تمامی پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی از هر حیثی چه از نظر اخلاق پزشکی و اخلاق پژوهشی بررسی می‌شود و یک مجوز اخلاق به آن‌ها داده می‌شود. زمانی که کار نیز به پایان می‌رسد، متن کامل آن‌ها نیز در این سامانه‌ها قرار داده می‌شود.

به همین دلیل این گزارش از نظر ما ناقص است، چرا که از ما نپرسیده‌اند که در وزارت بهداشت این کار انجام می‌شود یا خیر.

ولی بر اساس قانون و آیین‌نامه اجرایی آن، ایرانداک مسئول ثبت و همانندجویی پایان‌نامه‌ها است ...

این قانون سال ۱۳۹۶ تصویب شده، ولی پس از تصویب قانون در هیئت‌دولت، عنوان «مؤسسات هم‌تراز ایرانداک» نیز به آیین‌نامه اجرایی اضافه شد و چند ماهی است که این عبارت از آن حذف شده است.

در حال حاضر بر روی سامانه‌های معاونت تحقیقات‌وفناوری وزارت بهداشت تقریباً ۳۰۰ هزار پایان‌نامه و طرح پژوهشی در ۶ سال اخیر ثبت شده است.

آیا این امکان وجود ندارد که سامانه‌های وزارت بهداشت و ایرانداک به هم متصل شوند؟

ما سال گذشته دو جلسه در این خصوص داشتیم؛ یک جلسه در مرکز پژوهش‌های مجلس برگزار شد که همکاران ایرانداک هم حضور داشتند و یک جلسه هم در ایرانداک با حضور همکاران مرکز پژوهش‌های مجلس و به آن‌ها توضیح دادم که خیلی از این کارها در وزارت بهداشت انجام می‌شود و این دوباره‌کاری است و هزینه و زمان زیادی برای این کار که در حال حاضر نیز انجام می‌شود، باید صرف شود.

ثبت پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و پروپوزال‌ها هدفش جلوگیری از انجام کارهای تکراری است که در سامانه جامع طرح‌ها و پایان‌نامه‌های علوم پزشکی انجام می‌شود. بنابراین هر دانشجو و هر استادی اگر بخواهد از تکراری بودن پایان‌نامه یا طرح پژوهشی خود مطلع شود، می‌تواند آن را در این سامانه چک کند که چقدر مشابهت دارد یا ندارد و اگر مشابهت دارد، میزان شباهت چقدر است و این کار از موازی‌کاری جلوگیری می‌کند.

همچنین در نامه ارسالی از طرف ایرانداک ذکر شده که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تحصیلات تکمیلی خود را که طبقه‌بندی ندارند، در سامانه ایرانداک ثبت شود. این در صورتی است که این پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها طبقه‌بندی دارند و این کار در دانشگاه‌های علوم پزشکی روی روال افتاده و کار انجام می‌شود.

 مگر موضوع داشتن «طبقه‌بندی» ناظر به بحث پایان‌نامه‌ها و رساله‌های محرمانه نیست؟

نه؛ منظور از طبقه‌بندی نداشتن، این است که جایی ثبت‌نشده باشد و کد اخلاق نگرفته باشد؛ این در حالی است که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های وزارت بهداشت ثبت می‌شوند و کد اخلاق می‌گیرند. بعد هم اطلاعات این پایان‌نامه‌ها به درگاه نظام نوین پژوهش‌های پزشکی (نوپا) متصل می‌شود و در آن‌جا در سامانه جامع طرح‌ها و پایان‌نامه‌های پژوهشی تجمیع می‌شود.

بنابراین افراد می‌توانند همه کارها و طرح‌های پژوهشی که در کل دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران انجام می‌شود را در این سامانه مشاهده کنند.

ولی این نوع بررسی که شما توضیح دادید، مشابهت را تنها در میان آثار علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور بررسی می‌کند و اگر سامانه‌های وزارت علوم (ایرانداک)، وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد و ... یکپارچه نباشند، نمی‌توان مشابهت را با سایر آثار به درستی بررسی کرد...

بحث ما نیز این است که یکپارچه‌سازی صورت بگیرد؛ نه این‌که همه اطلاعات به سمت «ایرانداک» برود.

این داده‌ها می‌تواند یکپارچه شود و قابلیت جست و جو داشته باشد. کما این‌که در حال حاضر نیز تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی از یک سامانه پژوهشی یکسان استفاده نمی‌کنند، ولی همه داده‌ها به صورت یکپارچه در «سامانه جامع طرح‌ها و پایان‌نامه‌های پژوهشی وزارت بهداشت» ادغام شده‌اند.

ما به ایرانداک توضیح دادیم که چون این‌کارها در حال حاضر انجام می‌شود، پیشنهاد ما این است که در صورت صلاحدید مسئولین یک ماژول مشابهت‌یابی روی دیتاهای وزارت بهداشت، ایرانداک و دانشگاه آزاد نصب کنیم تا بر روی این دیتاها مشابهت‌یابی انجام شود. ولی زمانی که متن کامل آثار می‌خواهد دیده شود، روی سامانه اصلی هر کدام از این وزارتخانه‌ها یا سازمان‌ها دیده شود.

مثلاً اگر پایان‌نامه مربوط به دانشگاه آزاد است، در سامانه دانشگاه آزاد دیده شود، اگر مربوط به وزارت بهداشت است، در سامانه وزارت بهداشت دیده شود. با این‌کار مالکیت داده‌ها نیز حفظ شود.

یکی از بحث‌هایی که بین سازمان‌ها ممکن است به وجود بیاید، بحث حفظ مالکیت داده‌ها است. در واقع باید مالکیت داده‌ها در اختیار خود وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها باشد. با این اقدام از کارهای تکراری و صرف هزینه‌ها جلوگیری می‌شود و سریع‌تر نیز به نتیجه می‌رسیم. هدف این است که واقعاً کاری برای کشور انجام شود و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و استادان ما بتوانند کارهایشان را با هم به اشتراک بگذارند و مشابهت‌یابی کنند؛ بنابراین این کار باید با تعامل، رایزنی و مشارکت اتفاق بیفتد.

با توجه به این‌که دنیا به سمت رویکرد دسترسی باز به داده‌ها می‌رود، آیا به نظر شما مالکیت داده در تقابل با این رویکرد نیست؟ اجازه دسترسی آزاد افراد به داده‌ها را نمی‌گیرد؟

ما دسترسی به داده‌ها را نمی‌بندیم؛ داده‌ها باز هستند و در دسترس قرار دارند. ولی وقتی فرد داده‌ را جست و جو می‌کند، باید بداند این داده برای کدام بخش است و از کجا این داده را دریافت می‌کند. از این طریق ضمن حفظ مالکیت داده، دسترسی آزاد به داده‌ها نیز امکان‌پذیر می‌شود.

آیا در وزارت بهداشت تمام‌متن پایان‌نامه‌ها را در اختیار دانشجوها قرار می‌دهید؟

در دانشکده‌ها امکان دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها برای دانشجویان امکان‌پذیر است. ضمن آن‌که تمام‌متن پایان‌نامه‌ها در سامانه‌های پژوهشیار و پژوهان و ... وجود دارد و الان منتظریم بخش مشابهت‌یابی راه‌اندازی شود تا در آن بخش لینک مشابهت‌یابی نیز اضافه شود.

دسترسی به تمام‌متن رایگان است؟

بله؛ در سامانه جامع طرح‌ها و پایان‌نامه‌های پژوهشی دسترسی به چکیده رایگان است؛ ولی دسترسی تمام‌متن در سطح دانشگاه‌ها امکان‌پذیر است.

البته تمام‌متن پایان‌نامه‌ها در سامانه وجود دارد، ولی امکان مشاهده برای افراد میسر نیست. ولی با راه‌اندازی سامانه یکپارچه می‌تواند این مشابهت‌یابی انجام شود.

در گزارش نظارتی مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان شده که سهم پایان‌نامه‌ها و رساله‌های غیر قابل پذیرش در ایران، بیش از ۴۰ درصد است. واکنش شما به این موضوع چیست؟

اطلاعات و جمع‌بندی این گزارش تنها بر اساس داده‌های ایرانداک و پایان‌نامه‌های وزارت علوم بوده است و در مورد این پایان‌نامه‌ها صدق می کند. البته بیشتر پژوهش‌های در حوزه علوم پزشکی به دلیل این‌که تبدیل به مقالات بین‌المللی می‌شوند، خود پژوهشگر سعی می‌کند جنبه‌های اخلاقی را رعایت کند.

در حال حاضر دانشجویان ما باید برای دفاع از پایان‌نامه‌ها، مقاله چاپ کنند. برای دفاع دانشجوی دکترا، انتشار دو مقاله نیاز است. به همین دلیل مشابهت‌یابی مقالات در سامانه مشابهت‌یاب (https://ppc.research.ac.ir/) ایجاد شده و اساتید پیش از این‌که مقالات خود را به مجلات خارجی بفرستند، مشابهت‌یابی می‌کنند و میزان مشابهت را تطبیق دهند و بعد نسبت به ثبت مقاله در مجله اقدام می‌کنند؛ این کار به این شیوه در حال اجرا است. همچنین سردبیران مجلات ایرانی نمایه شده در پایگاه‌های بین‌المللی مقالات ارائه شده به مجله‌شان را مشابهت‌یابی می‌کنند.

این مهم است که وقتی مقالات در سطح بین‌المللی چاپ می‌شود، مشکلی از نظر مشابهت نداشته باشد و جنبه‌های اخلاق در پژوهش حفظ شود که این‌کار با مشابهت‌یابی که در این سامانه ایجاد شده، اتفاق می‌افتد.

 آیا وزارت بهداشت تاکنون گزارش‌های مشابهت‌یابی به مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه کرده است؟

ما بهمن‌ ۱۴۰۱ پیرو جلسه‌ای که در مرکز پژوهش‌های مجلس داشتیم، طی نامه‌ای به رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس توضیح دادیم که چه اقداماتی را در این حوزه انجام دادیم و این گزارش باید خدمت همکاران دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ این مرکز که اقدام به تهیه این گزارش کرده‌اند نیز رسیده باشد.

ما انتظار داریم این نامه به تمامی دفاتر مرکز پژوهش‌ها ارسال شده باشد و مواردی که ما مطرح کردیم، ذکر شده باشد.

به نظر شما این قانون توانسته از میزان تخلفات علمی کم کند؟

مطمئناً هر قانونی که تصویب می‌شود، هدفش پیشگیری از چالش‌ها است و قطعاً این قانون توانسته تا حد زیادی از این اتفاق جلوگیری کند.