​​​​​​​از آنجایی که مهم‌ترین پیام اساسی غدیر که در طلیعه خطبه غدیریه آمده، ضرورت وجود امام و رهبر برای جامعه و تبعیت کامل از او است، در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین حسن رضایی‌مهر، پژوهشگر سیره اهل‌بیت(ع) این موضوع را مورد توجه قرار داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

*اصل جریان غدیر ما را به چه موضوعی هدایت می‌کند؟

در تاریخ‌نگاری حوادث و جریان‌های تاریخی معمولاً به یک سری حوادث و وقایع برخورد می‌کنیم که به لحاظ کم و کیف تحقق آن‌ها از سایر حوادث متمایز شده‌اند. جریان غدیر هم از آن دسته وقایعی است که به لحاظ کم و کیف و اهداف مترتب بر آن از برجستگی خاصی در تاریخ اسلام برخوردار است و البته این برجستگی همچنان بوده و خواهد بود.

نکته دیگر در این خصوص آن است که هر چند جریان غدیر دارای زوایای مختلفی است اما آنچه اکنون مد نظر است بیان آن زاویه‌ای از مشخصه‌های غدیر است که ناظر به سؤال شماست. یعنی هدف و غایتی که این جریان با همه خصوصیات منحصره‌اش به خاطر آن انجام شده است و در واقع هر شاهد بی‌غرض و هر غایبی که گزارش غدیر را دریافت کرده است در اولین التفات به آن، این سؤال در ذهن او نقش می‌بندد که جمع کردن بیش از ۱۰۰ هزار نفر در هوای گرم آن روز و پس از انجام اعمال حج، در موقعیت جغرافیایی مشترک همه حاجیان، آن هم در حجه‌الوداع و دستور پیغمبر(ص) که آن‌هایی که جلو رفته‌اند برگردند و آن‌ها که عقب مانده‌اند، برسند. همه این وقایع خاص، برای بیان چه امری و برای تبیین چه موضوعی بود؟ و منطقاً این موضوع باید خیلی مهم باشد که اگر در این برهه خاص بیان نمی‌شد، دین کامل نمی‌گشت. بنابراین با توجه به خصوصیات واقعه غدیر و نیز صریح سخنان نورانی پیغمبر(ص) می‌توان قاطعانه به این معنا رسید که هدف از غدیر و اصل محتوای آن بیان و تبیین امامت و ولایت امام علی(ع) است.

*با این اوصاف آیا می‌توان امور دیگری غیر از موضوع امامت و ولایت امام علی(ع) را در حقیقت غدیر دخیل دانست؟

برای پاسخ به این سؤال در توضیحی مختصر عرض کنم که فلسفه وجودی صدف، گوهری است که در درون آن است. هر چند صدف خود دارای ارزش است اما ارزش بودن، ذاتی او نیست بلکه ناشی از گوهر گرانبهایی است که در درون آن قرار دارد. گوهری که از چندین جهت ارزشمند است. هم اعتبار صدف به اوست و هم نیاز دیگران را برطرف می‌کند و مردم به او محتاجند. بنابراین محتوای صدف و در واقع حقیقت آن، همان گوهر گرانمایه‌ای است که درون آن قرار دارد و همان است که هم خود ارزشمند است و هم صدف را ارزش می‌دهد بسان نور که هم خود روشن است و هم غیر خود را روشنی می‌بخشد. با حفظ این مقدمه عرض می‌کنم که غدیر هم صدفی با گوهری ارزشمند است و کشف حقیقت این گوهر مهم است.

این که واقعاً حقیقت گوهر غدیر چیست و درک چنین مطلبی بسیار حائز اهمیت است، زیرا فهم بنیان و اساس غدیر و تمام مباحث متعلق به آن به گونه‌ای که انسان را به سرمنزل مقصود برساند، درک چیستی و حقیقت این گوهر است.

غدیر با تمام خصوصیات و اهمیتش، محتوایی دارد و آن ولایت و امامت است. امامت و ولایت حقیقت گوهر غدیر است. گوهری که همه به آن نیازمندند و برطرف سازنده نیاز مردم است و خود غدیر هم به واسطه این گوهر غدیر شده است. تشکیل آن اجتماع بزرگ در آن موقعیت خاص آن هم از سوی پیغمبر(ص)؛ همه و همه مقدماتی برای بیان حقیقتی به نام ولایت و امامت بود و بدیهی است درک این مهم در رسیدن به ساحل حقیقت در مسئله امامت و ولایت تأثیر اساسی داد. پس همانگونه که ارزش صدف به ارزش گوهر آن است و بدون گوهر اصلاً ارزشی ندارد و در بیان ظریف‌تر وجودی ندارد، ارزش غدیر هم به گوهر والای آن و محتوای بلند آن است و غدیر بدون گوهر ولایت و امامت ائمه معصومین(ع) اعتباری ندارد.

غدیر بدون گوهر امامت، مانند سایر بیابان‌ها، یک بیابانی بیش نخواهد بود. هر چند بدین لحاظ که همین بیابان چون مخلوق خداوند است دارای اعتبار و ارزش است اما همین اعتبار و ارزش را سایر بیابان‌ها و امکنه هم دارند.

*یکی از آثار و به نوعی پیام‌های غدیر، کامل شدن دین در سایه‌سار جریان غدیر است بدین معنا که اگر جریان غدیر به وقوع نمی‌پیوست، دین کامل نمی‌شد. حال با توجه به دیدگاه‌های مختلف در معنای کمال دین، به نظر شما کدام دیدگاه با واقع سازگار است؟

 همان گونه که اشاره کردید کمال دین در سایه سار جریان غدیر، یکی از آثار ژرف غدیر است که نباید با مرور ایام و دهور و سر و صداهای انحرافی به فراموشی سپرده شود.

دلیل این مطلب که اگر جریان غدیر اتفاق نمی‌افتاد دین کامل نمی‌شد آیه شریفه «الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلاَمَ دِینًا» است. البته در خصوص این آیه مباحثی مطرح شده است. به طور نمونه درباره شأن نزول آن، برخی روز عرفه و دیگرانی روز غدیر خم را قائل شده‌اند اما به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی(ره) روایات در باب شأن نزول قابل جمع است، بدین بیان که آیه شریفه در روز عرفه نازل شد و پیغمبر(ص) آن را در روز غدیر پس از اعلام وصایت امام علی(ع) برای مردم خواند و منظور از نزول در غدیر مؤید این مطلب است که امر الهی برای اعلان وصایت‌ امیرالمؤمنین(ع) قبل از غدیر بود و آن حضرت آن امر را در فرصت مناسب که روز غدیر بود اجرا کرد. البته برخی هم روایات مربوط به نزول در عرفه را ضعیف دانسته‌اند و دیگرانی هم قائل شده‌اند که آیه شریفه دو بار نازل شده است در عرفه و روز غدیر.

در هر حال مهم آن است که آیه مربوط به جریان غدیر است. اما اینکه مراد از کمال دین چیست، در این مورد نیز باید گفت دیدگاه‌هایی مطرح شده است مثل آنکه گفته شده که مراد از کمال دین آن است که با حضور پیغمبر(ص) در حج، تمام احکام حج به صورت کامل بیان شد و البته چنین دیدگاهی واضح البطلان است چون تعلیم کامل احکام حج نمی‌تواند علت اکمال دین باشد. در واقع رابطه معقولی بین تعلیم احکام حج و نومیدی کافران وجود ندارد یا مثلاً برخی ادعا کرده‌اند که مراد از اکمال دین آن است که مشرکان حق ورود به مسجدالحرام را نداشتند و مسلمین بدون اختلاط با مشرکین در خانه خدا عبادت می‌کردند این ادعا هم باطل است،زیرا ممنوعیت مشرکین از ورود به خانه خدا یک سال قبل از حجه‌الوداع بوده است، دیگر اینکه خالی بودن مسجدالحرام از مشرکین و اینکه از عبادت در مسجدالحرام نومید شدند، مستلزم یأس و نومیدی همه کفار نبوده است در حالی‌که در آیه شریفه می‌فرماید همه کفار نومید شدند. البته نظریات دیگری هم مطرح شده که مخدوش‌اند.

در نهایت از بین دیدگاه‌های ارائه شده باید گفت مراد از اکمال دین، تضمین بقای اسلام با اعلان وصایت و امامت‌امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) است و همین امر سبب نومیدی مشرکان شد، چون کفار در واقع از عدم تعیین وصی توسط پیغمبر(ص) بهره می‌بردند و برای چنین موقعیتی برنامه‌های تخریبی علیه اسلام و مسلمین داشتند و ‌امید به هدم اسلام بسته بودند. اما با اعلام وصایت حضرت علی(ع) در روز غدیر، واقعاً مأیوس شدند چرا که تنها حیله آن‌ها برای مملکت اسلام و مسلمین از بین رفت و محتوای غدیر تیر خلاصی بود که بر قلب مشرکان و منافقان فتنه‌گر نشست.

*با توجه به این که یکی از اهداف تفسیر متن، کشف پیام و یا پیام‌های متن است، همین موضوع در مطالعه جریان غدیر هم جاری است. یعنی کشف پیام‌های غدیر و جهت عملیاتی کردن آن‌ها. در این خصوص بفرمایید غدیر، چه پیام‌هایی برای ما و جامعه بشریت دارد و چگونه باید نسبت به آن‌ها پایبند بود؟

واقعه غدیر متضمن پیام‌های صریح و مهمی است که توجه به آن‌ها در هر عصر و زمانی لازم است و به طور یقین این توجه اگر در صدر اسلام صورت می‌گرفت، شاهد این همه فرق و مذاهب متشتت در جامعه اسلامی نبودیم. به هر حال واقعه غدیر مشتمل بر درس‌ها و پیام‌های فراوانی است. یکی از پیام‌های اساسی غدیر که در طلیعه خطبه غدیریه آمده است، ضرورت وجود امام و رهبر برای جامعه است. هر جامعه‌ای نیازمند رهبر است، چنان که امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: ...لاَبُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِیر بَرٍّ أَوْ فَاجِر. یعنی مردم از داشتن رهبر لابد ‌اند چه رهبر نیکو و چه رهبر فاجر.

این که در فرازی از خطبه غدیر آمده که: أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یُقْرِؤُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّهُ قَدْ دَنَا أَجَلُکَ وَ مُدَّتُکَ... فَاعْهَدْ عَهْدَکَ وَ قَدِّمْ وَصِیَّتَک، دلالت بر این دارد که پیغمبر نباید از دار دنیا برود، در حالی که امام و رهبر جامعه اسلامی را معین نفرماید، زیرا وجود رهبر برای جامعه امری غیر قابل انکار و بدیهی است. پس واقعه غدیر، از طرف حکیم علی الاطلاق یعنی پروردگار عالم و به وسیله پیغمبری حکیم مانند رسول خدا(ص) بود و معلوم است چنین فعلی یعنی تعیین وصی و چانشین حتماً حکیمانه بوده و ترک آن غیر حکیمانه و فعل غیر حکیمانه بر خدا و پیغمبرش قبیح و محال است.

یکی از پیام‌های مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد آن است که اکمال دین و نومیدی دشمن تنها در تعیین امام به وسیله پیغمبر(ص) و از سوی خدای متعال و به اذن اوست یعنی وصی پیغمبر(ص) باید منصوب از جانب خدای متعال باشد و ابلاغ چنین امری هم مأموریت پیغمبر(ص) است. البته همین پیام بلند نیز مدلّل به ادله عقلی و شرعی است که در جای خود مفصل بحث شده است و از آنجا که پس از اعلان وصایت حضرت علی آیه شریفه اکمال، نازل شد معلوم می‌شود که خداوند با تعیین امام علی به جانشینی پیغمبر، دین خود را کامل فرموده است. این پیام و درسی است که از غدیر به ما رسیده است و همه عقلاً و شرعاً مکلف به عمل بر اساس آن هستند.