در میان شهدای سال 61 هجری دشت کربلا، افرادی از طیف‌های مختلف حضور داشتند، شخصیت‌هایی که هر کدام از قومیت و قبیله‌ای خاص، از بنی‌اسد گرفته تا بنی‌همدان، گرد شمع وجودی عبد صالحی چون حضرت سیدالشهداء امام حسین(ع) گردآمده بودند تا در التزام رکابش، حق را فریاد کنند.

صرف‌ نظر از خاستگاه قومیتی هر یک از ایشان و البته نظر به اینکه بخش اعظمی از آنها را افرادی منتسب به خاندان عصمت و طهارت و در اصطلاح هاشمیان تشکیل می‌دادند، برخی از این شهدا با شاخصه‌ای ویژه، نامشان در تارُک تاریخ ثبت و به یادگار مانده است.

شهید قرآنی دشت کربلا

شاخصه‌ای به نام قرآن که زندگی هر یک از ایشان را تا پیش از نائل شدن به مقام شهادت در عاشورای حسینی، به واسطه انس و قرابت با کلام وحی، متفاوت‌تر از سایر شهدا کرده است. تأثیر قرآن در زندگی این افراد موجب شده تا هر زمان که به مرور مقاتل عاشورا می‌پردازیم، هر نوبت به محض رویارویی با نام این افراد، درنگی بیشتر در رفتار و سکناتشان داشته باشیم.

یکی از این شهدا که در عاشورای سال 61 هجری، از جمله مجاهدان خاص راه حسینی است، «بریر بن خُضیر همدانی» نام دارد. مردی از قبیله بنی‌همدان که اصالتاً یمنی است و میزان ارادتش به خاندان عصمت و طهارت را هم‌سنگ با دیگر هموطنش، اویس قرنی تشبیه کرده‌اند.

بریر در کوفه به زندگی زاهدانه شهره بوده است و از جمله قاریان قرآن سرآمد عصر و روزگار خود به شمار می‌رفت. لحن و صوت زیبا و دلنشین وی در تلاوت قرآن و جهد و کوشش او در تعلیم قرآن و معارف اسلامی در مسجد جامع کوفه تا به آنجا بود که از او با لقب «سیدالقُراء» یاد می‌شود.

بریر هم قاری و هم مفسر قرآن بود

حجت‌الاسلام والمسلمین ناصر رفیعی، کارشناس علوم دینی و مدرس دانشگاه در این مورد معتقد است که در حال حاضر وقتی از یک فرد قاری صحبت می‌کنیم، منظور کسی است که ممکن است صرفاً قرآن تلاوت کند در حالی‌که در آن روزگار، قاری قرآن به تفسیر قرآن در محافل قرآنی نیز می‌پرداخت و بُریر از جمله این افراد بود و باید گفت که بریر  مصداق این عبارت است که «کان زُهاد الذین یَصومون النهار و یَقومون اللیل» یعنی کسانی که روز را روزه هستند و شب را قیام می‌کنند برای نماز و خواندن قرآن.

وی سابقه تدریس قرآن توسط بریر در کوفه را بسیار زیاد دانسته و می‌گوید: «بسیاری از کسانی که در روز عاشورا در سپاه دشمن مقابل سپاه انگشت‌شمار ابی‌عبدالله(ع) شمشیر کشیدند از جمله کسانی بودند که فرزندانشان، شاگرد قرآنی بریر در کوفه بودند و وقتی بریر را همراه حسین بن علی(ع) دیدند، اظهار کردند که تو آنجا چه می‌کنی؟ بهتر است برگردی و به تدریس قرآن در کوفه مشغول باشی.

بریر بن خضیر از جمله کسانی بود که به محض شنیدن خبر خروج امام حسین(ع) علیه حکومت جائر یزید بن معاویه، ترک خانه و کاشانه کرد و خود را به مکه رساند، در حالی که می‌توانست تا عزیمت امام(ع) به کوفه در شهر خود باقی مانده و به کارهای روزمره‌اش بپردازد، اما شیدایی و علاقه او به فرزند رسول خدا(ص) موجب شد که به جهت اثبات حقانیت سیدالشهدا(ع)، سختی سفر را به جان بخرد.

بریر بن خضیر، امام زمان خود را به وضوح درک کرده بود

محمدحسین رجبی‌دوانی، کارشناس و مدرس تاریخ اسلام در این مورد اینگونه اظهار نظر می‌کند: بریر بن خضیر سن و سال بالایی داشته و در کوفه همگی او را به زندگی توأم با زهد و تقوا می‌شناختند با این حال به محض آگاهی از حضور امام حسین(ع) در مکه، راهی حدود 1500 کیلومتر را پیمود تا خود را به امام زمانش برساند. رسیدن او به مکه درست مصادف با تصمیم امام حسین(ع) برای عزیمت به کوفه بود و او مسیر رفته را به کوفه همراه امام بازگشت.

چنین رفتاری از بریر بن خضیر که از جمله یاران مخلص سیدالشهداء(ع) است، بدان معناست که او با دانش قرآنی و اشراف کامل نسبت به حقانیت خندان عصمت و طهارت(ع)، امام زمان خود را به طور کامل درک کرده است تا به این واسطه از خود را از جهالت برهاند، چرا که بنا به فرمایش پیامبر اکرم (ص) «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّة»

حجت‌الاسلام رفیعی شأن جایگاه و شخصیت بریر در همراهی امام زمانش را اینگونه کامل کرده و می‌گوید: «افرادی که امام حسین(ع) را در رهسپاری از مکه به کوفه همراهی کردند می‌توان به چند دسته تقسیم کرد؛ یک دسته همچون اهل بیت و خویشان آن حضرت بودند که از مدینه همراه حسین بن علی (ع) بودند، عده‌ای هم بین راه با امام همراه شدند که نمونه بارز آن «زهیر بن قین» است و عده‌ای هم همچون حبیب بن مظاهر که تا آن زمان در کوفه ساکن بودند و بعد به اردوگاه امام ملحق شدند و لذا کمتر کسی مثل بریر را می‌توان پیدا کرد که پیش از آن که اساساً چیزی به اسم جنگ میان امام و سپاه کوفه مطرح شود، به حق خود را به مکه و محضر امام رسانید که این امر نشان از عمق درک و شناخت او از امام زمان خویش دارد.

موضع به حق سیدالقراء و اینکه در میان دو لشکر حق و باطل جانب حق را می‌گیرد، نیز از جمله نکات مهم در مطالعه زندگی اوست؛ زندگی زاهدانه، انس او با قرآن و تربیت قرآنی نسل‌هایی از مردم کوفه که همگی پای درس او، قرائت، تلاوت و تفسیر قرآن را فراگرفته بودند؛ خود یک شاخص بزرگ برای آن است که او جانب هر کدام را بگیرد، قطعاً آن سمت به حق است، اما در ماجرای کربلا نکته جالب این است که هیچ‌ کدام از لشکریان کوفه این امر را ملاک و معیاری برای انتخاب خود قرار ندادند.

رفیعی درباره این مورد گفت: در جریان جنگ صفین ما شاهد هستیم که مثلاً عده‌ای از سپاه معاویه به جهت حضور افرادی چون عمار یاسر در سپاه امام علی(ع) که از جمله افراد زاهد، باخدا و معتمد آن روزگار بودند، این امر را ملاک تشخیص خود قرار داده و نادم و پشیمان، راه توبه را پیش گرفته و به سپاه امام علی(ع) پیوستند و جای تعجب دارد که چرا با وجود شخصیت شخیصی همچون بریر بن خضیر در سپاه امام حسین(ع)، کسی از سپاه کوفه راه ندامت و پشیمانی از عملکرد خود را پیش نگرفت.

بریر بن خضیر در عاشورا دشمن را به مباهله دعوت کرد

بینش قرآنی بریر در کارزار عاشورا موجب شد تا شکلی متفاوت از جنگ با دشمن را اختیار کند. او همانند مقتدا و پیامبرش برای اثبات حقانیت جبهه حسینی، شیوه پیامبر در مقابله با مسیحیان نجران یعنی مباهله را برگزید.

محمدحسین رجبی دوانی، کارشناس تاریخ اسلام در توضیح این مطلب می‌گوید: با آن که این یار حسین(ع) به نسبت افرادی از سپاه کوفه که با آنها می‌جنگید، مُسن‌تر بود، اما با رشادت نبرد کرد. در نیمه‌های نبرد شخصی از سپاه کوفیان(یزید بن معقل) جلو آمد و رجزخوانی کرد و چنین ادعا کرد که ما اگر بمیریم به بهشت وعده داده شده‌ایم و شما در صورت مرگ به جهنم واصل خواهید شد. درست اینجا بود که بریر به شیوه مباهله به او گفت: نشان به حق بودن پیروزی در نبردی تن به تن میان من و توست و این باطل است که نابود شده و راهی دوزخ می‌شود. همانگونه هم شد و پس از نبردی جانانه دشمن را به درک واصل کرد.

بریر بن خضیر به واسطه قرابت با کلام وحی از بلاغت در بیان و فصاحت در کلام برخوردار بود و هم در روزها و شب‌های منتهی به عاشورا و هم در عاشورای حسینی، مقاتل از او روایت‌هایی را نقل کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به مجادله با ابوحرب یکی از سپاهیان کوفه، گفت‌وگو با فرمانده سپاه کوفه یعنی عمر سعد و سخنرانی با کوفیان به اذن امام حسین(ع) اشاره کرد و نقل است که پیش از شهادت 30 نفر از سپاه کوفه را نیز کشته است.

آرامش در شرایط ملتهب به واسطه انس با قرآن

از جمله نکات شاخص در شخصیت بریر بن خضیر، آرامش، متانت و روحیه و انگیزه بالای او بوده است که مصداق آن را می‌توان شرایط نفس‌گیر و پُرالتهابی که کاروان عاشورا در روز قبل از واقعه، شب پیش از آن و در روز واقعه آن را تجربه کردند، مشاهده کرد؛ همچنان که کسانی مثل بریر، این مقطع را به واسطه انس با قرآن و تلاوت آیات قرآن در آرامش سپری می‌کنند؛ به ویژه شب عاشورا که طنین تلاوت آیات قرآن در اردوگاه امام حسین(ع) از کمتر چادری بود که شنیده نشود.

حجت‌الاسلام والمسلمین رفیعی در توصیف این حالات می‌گوید: نقل مشهوری است که بیانگر مزاحی است که در شب عاشورا میان حبیب بن مظاهر و بریر بن خضیر درمی‌گیرد، گویا جمعی در چادر بریر یا یکی دیگر از اصحاب گرد هم آمده بودند که در آن بریر مطالب لطیفه‌گونه که موجب انبساط خاطر جمع می‌شود، بیان می‌کند و وقتی حبیب علت را جویا می‌شود، بریر می‌گوید که مگر غیر از این است که فردا قرار است به عالی‌ترین درجه یعنی نائل شدن به مقام شهادت در راه خدا مفتخر شویم؟