مردم به عنوان یکی از ارکان اصلی نظام در تعریف دولت تلقی می‌شوند. دولت بدون مردم تشکیل نمی‌شود و اگر قرار باشد که دولتی تعریف شود، آن دولت با سه عرصه کلان حاکمان، مردم و سرزمین تعریف خواهد شد. اگر چه عناصر سه گانه حکومت، مردم و سرزمین نقشی اساسی در تشکیل دولت دارند اما اصولاً مردم با نگاهی جامعه محور در سطح جامعه بستر انجام فعالیت‌های اجتماعی و ... را فراهم می‌کنند.

به بهانه ۲۲ مردادماه که روز تشکل‌ها و مشارکتهای اجتماعی نامگذاری شده است با حجت‌الاسلام دکتر سید سجاد ایزدهی، رئیس پژوهشکده نظام های اسلامی، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو پرداختیم و از لزوم نزدیک شدن بیشتر دولت به مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد و نقش تشکل‌ها در پیشبرد امور و توسعه در نظام سیاسی اسلامی بیشتر شنیدیم.

نخبگان می‌توانند به جامعه جهت دهند

حجت‌الاسلام دکتر ایزدهی در ابتدا با تاکید بر نقش اثرگذار مردم بیان می‌کند: اگر در جامعه‌ای مردم حضور اجتماعی و سیاسی نداشته باشند، آن جامعه فاقد حیات بوده، زنده نخواهد بود و فعالیت‌های ناظر به تحول، امنیت و آسایش در آن وجود نخواهد داشت. لذا بحث حضور مردم از یک جهت بحثی عقلانی است یعنی فارغ از اینکه ما نکته‌ای درباره آن در دین داشته باشیم، اصل حضور حداکثری مردم برای تعیین سرنوشتشان مورد تاکید نظام‌هایی است که عمدتاً به فکر خودشان نیستند و به فکر جامعه و پیشرفت آن هستند. حکومت‌هایی که بیشتر به فکر خودشان هستند، استبدادی تلقی می‌شوند و توجهی به سرنوشت مردم ندارند که همین زمینه سقوط و افول آنها را فراهم می‌کند.

این مدرس خارج فقه و اصول حوزه خاطرنشان می‌کند: امروزه حکومت‌ها به این باور رسیده‌اند که هر قدر حضور حداکثری مردم در تعیین سرنوشتشان پر رنگ‌تر باشد، آورده‌های بیشتری برای جامعه دارد و از طرف دیگر باعث می‌شود که حکومت‌ها به پایایی و ثبات برسند. حکومتی که پشتیبانی مردم را نداشته باشد و به نظر مردم بها ندهد، برقرار نمی‌ماند. لذا ممکن است که کارهای حکومت‌های استبدادی سریع‌تر پیش برود ولی بقای این حکومت‌ها معلوم نیست. منطق دموکراسی هم بر اساس حضور حداکثری مردم در عرصه تعیین سرنوشت کشورشان برای پایایی نظام و مقابله با دشمن‌های احتمالی بنا نهاده شده است.

رئیس پژوهشکده نظام های اسلامی، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه می‌دهد: نکته مهم دیگر این است که اسلام نگاهی ویژه به مردم دارد و طبق آنچه در آیه 11 سوره رعد فرموده است تعیین سرنوشت مردم را به خودشان وا می‌گذارد. در این سوره آمده است: انَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم یعنی خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند. اما اینگونه هم نیست که بگوید هر طور که جامعه برای سرنوشت خودش تصمیم گرفت، درست است بلکه سرنوشت جامعه را باید با توجه به فعالیت‌های نهادهای مبتنی بر نخبگی ترسیم کرد لذا تشکل‌هایی که از نخبگان تشکیل شده‌اند، می‌توانند مردم را فارغ از این که چه باوری دارند، هدایت کنند و به جامعه جهت بدهند.

امنیت جامعه با حضور حداکثری مردم در انتخابات تأمین و تضمین می‌شود

دکتر ایزدهی تشریح می‌کند: تشکل‌های مذکور معمولاً هادیان و راهبرهایی دارند که می‌توانند کار را پیش ببرند لذا معمولاً تشکل‌های نخبگانی رویکردهای غیرآگاهانه ندارند زیرا کارشان مبتنی بر مشورت و خرد جمعی است که به کار جامعه و مردم می‌آید. از طرف دیگر در اسلام به این منطق که مردم نمی‌توانند به سرنوشت خودشان بی‌توجه باشند، تاکید شده است و مثال آن بحث امر به معروف و نهی از منکر است. اسلام تاکید دارد که همگان باید در روند اداره زندگیشان تاثیرگذار باشند، نسبت به ناهنجاری‌ها بی‌تفاوت نباشند و به انجام هنجارها راغب باشند چون جامعه به مثابه یک کشتی است و اگر قسمتی از کشتی سوراخ شود، همه غرق می‌شوند پس اینگونه نیست که سرنوشت یک نفر به دیگران ارتباطی نداشته باشد. ادبیات قرآنی ما با نگاهی جمع‌گرایانه به اعضای جامعه می‌گوید که باید امر به معروف و نهی از منکر کنید. در آیه 104 سوره آل عمران آمده است وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون یعنی باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به نیکی فراخوانند و آنان را به کار پسندیده وا دارند و از کار زشت و نکوهیده نهی کنند. اینانند که نیکبخت خواهند بود.

او در ادامه با بیان اینکه تشکل‌ها و نهادها نیز مؤظف هستند که به  برخی از نیازهای جامعه رسیدگی کنند، عنوان می‌کند: ممکن است که حکومت‌ها و دولت‌ها وارد بحث پاسخگویی به برخی از نیازهای مردم جامعه نشوند. نیازهای مطرح شده معمولا هویتی و اجتماعی هستند. می‌بینیم که در ایام محرم توده‌هایی از مردم تلاش می‌کنند که با حضور در هیئت‌ها افراد جامعه را هدایت کنند و به وضعیت مستمندان رسیدگی کنند. می‌گویند که اگر امنیت مردم‌نهاد و مردم بنیان نباشد، برقرار نمی‌ماند بنابراین امنیت‌هایی که مبتنی بر حضور حداکثری مردم هستند، تضمین می‌شوند.

این استاد حوزه و دانشگاه می‌افزاید: تلقی رهبران انقلاب اسلامی این بوده است که اگر حداکثر مردم در فرآیندهای تصمیم‌گیری و انتخاب کارگزار مشارکت داشته باشند، فارغ از اینکه آن انتخاب مطلوب به ذات باشد یا نباشد، اما اصل حضور حداکثری مردم موضوعیت دارد. در واقع اگر مردم خودشان را صاحب نظام بدانند، کم و کاستی‌ها و توفیقات را نتیجه انتخاب خودشان می‌دانند. لذا ما بعد از چهل و اندی سال که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، با یک اپوزیسیون ورشکسته، نا کارآمد و غیر مردمی مواجهیم. بنا بر آنچه که گفته شد امنیت جامعه با حضور حداکثری مردم در انتخابات تامین و تضمین می‌شود زیرا دشمن نمی‌تواند با نظر توده مردم همراه مخالفت کند.

تلاش تشکل‌ها برای رسیدن به منافع کلان جامعه در حکومت اسلامی

دانشیار گروه سیاست پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاکید می‌کند: مردم به این باور رسیده‌اند که چه در تعیین سرنوشتشان مشارکت داشته باشند و چه مشارکتی نکنند، برایشان تصمیم گرفته می‌شود یعنی روند تصمیم‌گیری متوقف نخواهد شد و قطعاً کارگزاران انتخاب می‌شوند. بنابراین اگر مردم در انتخابات حضور حداکثری داشته باشند، در تعیین سرنوشت خودشان تاثیرگذار هستند لذا مردم در قالب نهادهای واسطی چون تشکل‌ها، سمن‌ها، شوراها و هیئت‌ها برای زندگی خودشان تصمیم‌گیری می‌کنند. اگر نهادهای مذکور مردم‌نهاد باشند، منافع جامعه و خودشان را تضمین می‌کنند. ادبیات دینی و فقهی‌ ما از حاکمان تقاضا می‌کند که از مردم یعنی عالمان و اندیشمندان و دو دسته دیگر کمک بگیرند. خداوند تاکید دارند که جامعه باید با هدایت نخبگان اداره شود. از طرف دیگر خداوند از حاکمان می‌خواهد که با مردم و اصحاب خرد مشورت کنند.

او به اهمیت شورا نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: خداوند از حاکمان می‌خواهد که به نظر توده مردم اعتماد کنند و به آن تمکین کنند. طبعا توده مردم مسلمان منفعت خودشان را می‌خواهند و به آن تمکین می‌کنند. پیامبر(ص) در جنگ احد اگر چه می‌توانست تصمیم بگیرد که در کجا جنگ کنند اما از مردم مدینه خواست که بگویند می‌خواهند در کجا جنگ کنند. اکثریت مردم که جوان‌ها بودند، گفتند بهتر است در داخل شهر نجنگند و برای جنگیدن به منطقه احد بروند. پیامبر(ص) نیز اگر چه متوجه شد که میانسالان نظر جوانان را نپسندیده‌اند اما رای اکثریت را پذیرفت. حتی وقتی مسلمانان در جنگ احد شکست خوردند، پیامبر(ص) از اینکه رای اکثریت را پذیرفته بود، پشیمان نشد. پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از خواص و نخبگان، نظر می‌خواستند.

حجت‌الاسلام دکتر ایزدهی در پایان با بیان اینکه هر چند احزاب و سمن‌ها با مرامنامه‌ها و آیین‌نامه‌های مشخص کارکردهای بسیار خوب، مؤثر و مثبتی دارند، می‌گوید: با وجود این کارکردهای مثبت باید برای جامعه هم‌افزایی کنند و با یکدیگر رقابت نداشته باشند یعنی تشکل‌ها و احزاب باید در راستای رسیدن به منافع کلان جامعه و حکومت تلاش کنند. رقابت برای پیشرفت خوب است اما رقابت برای نابودی اصل کیان جامعه خوب نیست البته در برخی مواقع اختلاف نظرها پذیرفته و سازنده هستند.