اینکه در نظام اسلامی، دولت علاوه بر حفظ جان مردم، چه وظیفه‌ای در قبال معیشت آن‌ها در چنین شرایطی دارد، موضوعی است که در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر سیدسجاد ایزدهی، دانشیار گروه فقه سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به تبیین آن پرداختیم که از نظر می‌گذرانید.

حفظ جان از همه چیز مهم‌تر است

حجت‌الاسلام ایزدهی در ابتدا با بیان اینکه تمام عقلا بر این امر وفاق دارند که جان مردم از مهم‌ترین ارکان است، می‌گوید: حفظ جان از همه چیز مهم‌تر است مگر اینکه نظام معیشت آن‌ها به گونه‌‎ای شود که باز هم جان آن‌ها را به خطر بیندازد و زندگی را با اخلال مواجه کند؛ به همین دلیل معمولاً در همه جهان در تقابل بین این دو مورد جان را مقدم کرده و حکم به تعطیلی، محدودیت و... می‌دهند.

او درباره تدبیر نظام اسلامی در دوگانه معیشت و سلامت توضیح می‌دهد: ماهیت دولت اسلامی مانند دولت سرمایه‌داری نیست که وظیفه آن عمدتاً در حوزه‌های خاصی معنا پیدا کند. کمک کردن به مردم و آن‌ها را از فقر به سمت کفایت زندگی پیش بردن در نظام اسلامی از وظایف دولت‌هاست ولو اینکه در دولت‌های دیگر نیز بحث تأمین اجتماعی وجود داشته باشد. این امر جزو وظایف حکومت‌هاست و آن‌ها باید مردم را به سطحی عادی و معمولی از زندگی برسانند و این گونه نیست که حکومت در قبال توده مردم و غنی کردن آن‌ها و از بین بردن خلأهای زندگی وظیفه‌ای نداشته باشد. در دولت اسلامی مالیات بر اموال عمومی به خدا، پیامبر(ص) و حاکمان منصوب از جانب خدا مستدل است؛ بنابراین حاکم این اموال عمومی که مال خداست را باید برای مصلحت جامعه و مردم استفاده کند.

مصرف بیت‌المال برای حفظ استواری جامعه

رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی به روایت‌هایی در این خصوص اشاره کرده و بیان می‌کند: در نهج‌البلاغه تعابیری داریم که حضرت علی(ع) فرموده‌اند ما کلیددار شما هستیم یعنی باید اموال را در راستای مصلحت شما مصرف کنیم یا ایشان در تعبیر دیگری آورده‌اند که من جز در راه مصلحت شما حتی درهمی را نمی‌توانم بردارم. حضرت امیر(ع) به کارگزاران خود توصیه کرده است که خزانه‌دارهای رعیت هستید و باید برای مردم این خزانه را مصرف کنید؛ یا حضرت به استانداران خود فرموده‌اند که مال خدا در دست توست و تو خزانه‌داری و باید در راه مصلحت مردم مصرف کنی. در تعبیر دیگری می‌فرمایند که این اموال نه مال من است و نه مال تو، بلکه باید برای مسلمانان خرج شود.

او در خصوص میزان مصرف بیت‌المال برای مردم نیز اظهار می‌کند: البته این طور نیست که تمام بیت‌المال صرف امور روزمره شود بلکه بیت‌المال باید درازمدت و برای ساختارهای نظام، بهداشت و دفاع از مردم و... به کار گرفته شود؛ یکی از این موارد هم از بین بردن خلأهای زندگی است که برای مردم پیش آمده و دولت نسبت به این موارد وظیفه دارد.

حجت‌الاسلام ایزدهی به منابع درآمدی دولت اسلامی نیز اشاره کرده و عنوان می‌کند: در نظام اسلامی منابع متعددی پیش‌بینی شده است. در فقه ما خراج، مقاسمه، غنیمت، انفال و... از قدیم وجود داشته و به بیت‌المال حکومت وارد می‌شد و چون مال همه مردم بود برای مصارف عمومی صرف می‌شد؛ یعنی جایی که عامه مردم درگیر نیازی هستند. به طور نمونه تمام مردم نیاز به امنیت، بهداشت، تعلیم و تربیت و... دارند و این موارد باید صرف عموم مردم شده و به قشر خاصی تعلق نگیرد. علاوه بر این موارد در بحث مالیات چون مردم از مال خود به دولت می‌پردازند توقع دارند که دولت بر اساس نیازهای عمومی استفاده کرده تا جامعه استواری خود را حفظ کند.

حفظ معیشت در عین حفظ سلامت

دانشیار گروه فقه سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی می‌افزاید: در نظام ولایت فقیه، ولایت را معمولاً مبتنی بر محبت، قرب و نزدیکی مردم با حاکمان می‌دانیم. طبیعی است که ولی یعنی حاکمی که نزدیک به مردم بوده و بین او و مردم فاصله‌ای نیست و مصالح مردم را بر اساس محبتی که دارد هزینه می‌کند. در این نگاه دینی وظیفه حکومت، حفظ نظام معیشت مردم عین حفظ نظام سلامت است.

او یادآور می‌شود: در نامه 53 نهج‌البلاغه که حضرت علی(ع) به مالک اشتر نگاشته وظایف دولت‌ها و حکومت‌ها را بیان کرده است. حضرت علی(ع) برای مالیاتی که حاکمان از مردم می‌گیرند تعبیری به مالک اشتر دارد که همه مردم روزی‌خوار خراج بوده و همه از آن استفاده می‌کنند. اگر کسی که مالیات می‌دهد مشکلی دارد و نمی‌تواند پرداخت کند باید با آن‌ها مدارا کرد و کمتر گرفت. مسئله مهم‌تر اینکه خراج می‌گیریم تا جامعه به آبادانی برسد. اگر از مردم مالیات گرفته شود و در نهایت به آبادانی جامعه منجر نشود، گرفتن پول موضوعیتی ندارد؛ باید مردم به حد نصابی از زندگی مناسب برسند. همراهی با مردم موجب می‌شود مردم با تو همراه شده، جلب محبت کرده و اگر نیاز به جنگ بود مردم شرکت می‌کنند. این بحث به عدالت اجتماعی نزدیک است و سبب رضایت‌مندی شده و به کارآمدی حکومت و همراهی مردم با آن منجر می‌شود.

حجت‌الاسلام ایزدهی در پایان می‌گوید: در نهایت می‌توان گفت وظیفه حکومت نسبت به شهروندان خود این است که آن‌ها را از جهات مختلف پشتیبانی کند و حوائج، نظام زندگی، معیشت و سلامت آن‌ها توسط حکومت‌ها اداره شود، چون پایه حکومت مردم هستند؛ حال اگر حکومت نتوانست این نیازها را تأمین کند، یا بیت‌المال جواب نداد، به تکافل اجتماعی و مواسات مردم مراجعه می‌کند.