نمایشگاه «نسخ و ادوات تعزیه» این روزها در حاشیه برنامه «رستخیز عام» و به مناسبت ماه محرم در گالری ابوالفضل عالی برپاست. این نمایشگاه تخصصی شامل مجموعه‌ای از ادوات تعزیه است که قدمت تاریخی آن‌ها به دوران صفویه، زندیه و قاجاریه تا دوره پهلوی و انقلاب اسلامی برمی‌گردد و توسط «مهدی دریایی» پژوهشگر تعزیه و تنها موزه‌دار خصوصی در کشور نسل به نسل جمع‌آوری شده است و حتی می‌توان آن را تنها موزه تخصصی عاشورایی در کشور دانست.
گنجینه‌ای از تاریخ هنر نمایشی ایران
دریایی نزدیک به ۳هزار و ۶۰ اسباب قدمت‌دار و ۵۳۷ مجلس نسخه بدون تکرار و در مجموع ۲هزار و ۷۰۰ مجلس نسخه که نسل به نسل به او رسیده و میراث خانوادگی‌اش محسوب می‌شود را با چنگ و دندان جمع‌آوری و حفظ کرده است. آن گونه که دریایی می‌گوید؛ اجدادش از دوران قاجار در تهران مستقر و به تعزیه‌خوانی مشغول بودند. از آن زمان به بعد ادوات تعزیه زیادی باقی مانده که او همه آن‌ها را جمع‌آوری کرده و بخشی از این مجموعه که در حدود ۲هزار و ۵۰۰ تکه است را نیز در سال‌ها از نقاط مختلف کشور خریداری کرده است.
این موزه‌دار سال‌هاست علاوه بر حفظ و جمع‌آوری ادوات تعزیه، به پژوهش و تحقیق درباره مناسک محرم و تعزیه نیز مشغول است و تمام هدفش این است که با حفظ این مجموعه تاریخی که به نوعی سند هویت هنر این سرزمین است، این تاریخچه ارزشمند و کهن را حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل کند و در همین راستا هر ساله بخشی از این ادوات قدیمی را در قالب موزه‌ای سیار به نمایش عمومی درمی‌آورد.
لباس‌هایی که تاریخی چند صد ساله دارند
اما نمایشگاه «نسخ و ادوات تعزیه شبیه حسین(ع)» که این روزها در حوزه هنری برپاست، شامل قطعات، اشیای قدیمی، ابزار و لوازم مورد استفاده در مجالس تعزیه‌خوانی است که قدمتی کهن دارد و در چهار بخش «البسه»، «ابزار و تجهیزات»، «نسخ تعزیه» و «ماسک‌ها و عروسک‌ها» طبقه‌بندی شده است.
البسه که تنوع قابل توجهی هم در رنگ و طرح دارند و به فراخور دوره‌های تاریخی با تغییراتی هم مواجه شده‌اند، در اجرای مراسم تعزیه‌خوانی استفاده می‌شدند و شامل لباس اولیاخوانان، اشقیاخوانان و نوازندگان موسیقی هستند. این لباس‌ها که بیشتر آن‌ها دست‌دوز هم هستند، به دوره صفویه تا پهلوی تعلق دارد و مجموعه‌ای از تغییرات در نوع، رنگ و شیوه دوخت در آن‌ها مشهود است که سیر هنر را در دوره‌های مختلف تاریخی به نمایش می‌گذارد.
نگهداری لباس‌های تاریخی در نفتالین و تنباکو!
شاید برایتان این پرسش پیش بیاید که خارج از ایام نمایشگاه، این لباس‌ها چگونه و تحت چه شرایطی نگهداری می‌شوند. طبیعتاً به دلیل قدمت تاریخی که این لباس‌ها دارند نگهداری از آن‌ها هم شرایط ویژه‌ای را می‌طلبد. دریایی با بیان اینکه لباس‌ها و نسخه‌های خطی، بیش از سایر ابزار در معرض خطر هستند و نگهداری آن‌ها بسیار پیچیده و مشکل است، درباره شیوه نگهداری از آن‌ها می‌گوید: اوایل برای حفظ البسه از نفتالین استفاده می‌کردیم که مشکلاتی به وجود آورد و دیگر از آن استفاده نشد و در حال حاضر از تنباکو برای نگهداری لباس‌ها استفاده می‌کنیم.
در بخش دیگری از این نمایشگاه، تعدادی از ابزار و تجهیزات جنگی همچون شمشیر، زره، سپر، خنجر، کلاهخود، گرز و... به نمایش درآمده است که در نمایش‌های آیینی و تعزیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. قدمت تاریخی این بخش از اشیا به دوره‌های صفویه و قاجار بازمی‌گردد و تعدادی از آن‌ها بازمانده از دورانی هستند که مشابه آن‌ها دیگر موجود نیست.
سفری به ۳۰۰ سال گذشته با نسخ تعزیه
اما در بخش دیگری از این نمایشگاه نسخه‌های کمیابی در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته که نمونه آن را جای دیگری نخواهند دید. این قسمت از نمایشگاه شامل چهار بخش نسخ کتابی، جیبی، کیفی و جنگ‌هاست و قدمت تاریخی نسخ تعزیه موجود در مجموعه با توجه به تاریخ‌های تحریر شده در پایان نسخه‌های مجالس تعزیه به ۳۰۰ سال پیش می‌رسد که سندی معتبر و مهم در هویت نمایش ایرانی است. شاید برایتان جالب باشد بدانید تاریخ قدیمی‌ترین نسخه موجود یعنی «تعزیه غارت خیمه‌ها» سنه ۱۱۳۶ است.
آن طور که مهدی دریایی می‌گوید، در طول این سال‌ها بیش از ۳هزار نسخه تعزیه جمع‌آوری کرده که بسیاری از این نسخه‌ها نیز قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود در ایران است و حتی کتابخانه مجلس هم آن‌ها را ندارد. اما با این حال قسمت عجیب و دردناک ماجرا آنجاست که با وجود اینکه این نسخه‌ها باید در شرایط خاصی حفظ و نگهداری شوند اما این موزه‌دار آن‌ها را در یخدان نگه می‌دارد و در این شرایط احتمال هر گونه آسیبی به این گنجینه‌های تاریخی وجود دارد.
سندی بر آغاز نمایش عروسکی در ایران
بخش دیگری از این نمایشگاه نیز به ماسک‌ها، سردیس شهدا، عروسک‌ها و لباس حیوانات اختصاص پیدا کرده که در تعزیه نیز استفاده می‌شود. وجود عروسک‌های متنوع از دوران مختلف تاریخی به نوعی ارائه‌دهنده زمان آغاز استفاده از ماسک‌ها و عروسک‌ها در نمایش‌های عروسکی ایرانی است و از سویی دیگر نشانگر سیر تحول تعزیه از منظر نمایشی در دوره‌های مختلف است. قدمت تاریخی این اشیا به دوره‌های قاجار و پهلوی بازمی‌گردد.
اگر به تماشای گوشه‌ای از تاریخ علاقه‌مند هستید می‌توانید برای بازدید از این نمایشگاه تا پایان هفته جاری به گالری ابوالفضل عالی واقع در حوزه هنری مراجعه کنید.
خنجرهای دست ساز با فولاد و چوب گردو؛ متعلق به دوره قاجاریه
نسخه های قدیمی و نایاب تعزیه که قدمتی چندصد ساله دارند
ادوات تعزیه همچون طبل و سنج که در اجرای نمایش استفاده می شود
زره، کلاهخود، شمشیر و سپر که از استیل و برنج ساخته شدند؛ دست‌ساز و متعلق به دوران انقلاب اسلامی
نظر شما