خمینی‌شهر یکی از اصلی‌ترین تولیدکنندگان «گلابی شاه‌میوه» در سطح استان اصفهان و کشور است. بر اساس گفته زین‌العابدین شیروانی؛ سیاح دوره قاجاریه در کتاب بستان‌السیاحه، گلابی‌کاری‌های «سده» بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد. به گفته اهالی محلی بیش از هزار سال است که نسل در نسل ساکنان محله «فروشان» به باغداری و کشت گلابی مشغول هستند. اینجا که منطقه‌ای خوش آب وهوا و به گفته قدما خطه‌ «ماربین»(خمینی‌شهر فعلی)، روضه ارم بوده، محلی مناسب برای کشاورزی و کشت و کار و باغداری بوده است. می‌گویند: «فروشان» یا «پری‌وشان» دهی بوده با مردمانی سختکوش که بیشترشان به باغداری مشغول بوده‌اند و میوه اصلی آن‌ها گلابی. هنوز هم محصول اصلی پریوشان، گلابی است.

شاخص‌ترین محصولات باغی شهرستان گونه‌های مختلف گلابی است؛ این گونه‌ها ۱۲ نژاد از یک خانواده هستند که اسامی زیبایشان کمتر به گوش افراد غیر محلی خورده است. اسامی این گونه گلابی‌ها با طعم‌های متفاوت و دلپذیر به شرح زیر است: «آلدارانی»، «روغن چراغی»، «قارا سرخی»، «لالا جنگلی»، «تولایی»، «تیموری»، «دارابی»، «دو رشه»، «جزقند»، «برمو»، «کفتر بچه» و «شاه میوه». از این تعداد تنها شاه‌میوه است که هنوز توانسته زنده بماند و متأسفانه گونه‌های دیگر طی سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و آب و هوایی منقرض شده‌اند.

درختان گلابی در معرض نابودی‌اند

محمدرضا حاجیان؛ باغداری ۸۲ ساله است که با عشق، هنوز درختانش را سرپا نگه داشته و عاشقانه به آن‌ها می‌رسد. کنار بساط چایی می‌نشیند و برایم چایی تازه‌دمی می‌‎ریزد و از کمبود آب شکایت می‌کند. او می‌گوید: «در گذشته، شب‌های زمستان وقتی برای آبیاری به باغ می‌آمدیم، آب پای درختان یخ می‌بست و نزدیک‌های ظهر که می‌شد، یخ‌ها آرام آرام آب می‌شدند؛ اما حالا تغییرات اقلیمی ضربه بزرگی به کشاورزی و باغداری ما زده ‌است و هر سال تعدادی از درختانمان خشک می‌شوند».

او که از کودکی کنار دست پدر ‌ایستاده و کشاورزی کرده است، از خاطراتش می‌گوید که مادر و مادربزرگش پا به پای مردها با تورهای «گلابی بیار پایین»، یکی یکی گلابی‌ها را دستچین کرده و از روی درخت پایین می‌آوردند و در سبدها می‌چیدند و پدرش پیش از اذان صبح سبدها را بار الاغ می‌کرده و میوه‌ها را به بازار می‌رسانده است.

درخت گلابی، درختی سردسیری است و با گرم شدن هوا در زمستان‌ها و کمبود آب در تابستان‌ها در معرض نابودی قرار می‌گیرد. حال متأسفانه بیش از ۷۰ درصد درختان گلابی این منطقه خشکیده‌اند و بقیه نیز در خطر انقراض قرار دارند. درختان ۱۳۰ ساله‌ای که به دست بی‌آبی، محکوم به مرگ شده‌اند و جایگزین کردن آن‌ها کار ساده‌ای نیست؛ چرا که از کشت این درخت تا به محصول رسیدنش بسیار زمانبر است.

از کاشت تا برداشت

در قدیم دور و اطراف مرزها و کَرت‌های باغات نهال‌های گلابی خود به خود می‌رویید که آن‌ها را جمع می‌کردند و در فصل بهار در نهالستان می‌کاشتند و وقتی رشد می‌کردند، جوانه آن‌ها را به درخت گلابی پیوند می‌زدند؛ اما اکنون در آذر ماه از خود درخت گلابی نهال گرفته شده و پیوند می‌زنند.

برای کشت نهال، زمین در نظر گرفته شده را یک متر گودبرداری می‌کنند و نهال‌هایی را که حالا یک ساله شده‌اند در آن می‌کارند. سال نخست اطراف نهال‌ها چغندر دامی کشت می‌شده که برای خوراک دام‌ها استفاده شود. نهال‌ها را در فاصله هفت متری یکدیگر می‌کاشتند و بین آن‌ها یک درخت سیب‌گلاب می‌کاشتند و در هر سه متر یک درخت هلو کشت می‌شد که از سال دوم درختان هلو به بار می‌نشستند. درخت گلابی 20 سال طول می‌کشد تا به بار بنشیند و در قدیم تا ۵۰ سالگی اوج باروری آن بوده است؛ اما امروزه با تقویت خاک از طریق کوددهی و داروهای شیمیایی، درختان گلابی عمر طولانی‌تری پیدا کرده‌اند و گاه تا ۱۳۰ سال و یا بیش از آن گلابی می‌دهند.

آبیاری این درختان به روش غرقابی است و در طول سال باید دست کم ۲۰ نوبت آبیاری شوند. در زمستان‌ دو نوبت و در فصل بهار هر ۲۵ روز یک نوبت، در تیر ماه ۱۲ روز یک بار و در مرداد ماه ۴ الی ۶ روز یک بار باید آبیاری شوند.

از گل‌های فروردین تا میوه‌های شهریور

در فصل بهار درختان گلابی شکوفه‌باران می‌شوند و از صحرای حسن‌آباد و دیمیتریون که بگذری درختان شکوفه‌ریز گلابی از فراز باغ‌ها خودنمایی می‌کنند. آرام آرام گل‌ها جای خود را به گلابی‌های کوچک و سبز رنگ می‌دهند. آقای حاجیان می‌گوید: «از فروردین ماه تا مرداد اندازه و رنگ گلابی‌ها تغییر نمی‌کند تا هوا به اوج گرما برسد و به قول قدیمی‌ها گلابی‌پزان شروع شود. از مرداد ماه تا اوایل شهریور ماه گلابی‌ها یکی یکی رنگ می‌آیند و طلایی می‌شوند. در این زمان باید هر میوه‌ای را که زودتر رسیده، یکی یکی و به آرامی با توری گلابی پایین بیار از درخت جدا کنیم تا روی زمین نیفتد».

به زیر درختان که نگاه می‌کنم می‌بینم علف‌ها تا کمر درختان رسیده و هرس نشده‌اند. او می‌گوید: «علف‌ها را برای فصل برداشت هرس نمی‌کنیم تا اگر گلابی از درخت افتاد، روی علف‌ها بخورد و لک نشود».

تعدادی از کارگران با چوب‌های توری‌دار مشغول جمع کردن میوه‌ها از درختان هستند. تعدادی هم از پای درختان، میوه‌های ریخته شده را جمع می‌کنند. پسران خانواده نیز با دقت گلابی‌ها را لای روزنامه در سبدها می‌چینند. عصر سبدهای گلابی بار ماشین می‌شوند تا صبح اول وقت به میدان‌های میوه در شهرهای دیگر برسند و تر و تازه میهمان خانه مردم شوند.
 

سهیلا عموشاهی