روزی روزگاری، صاحب بن عباد، دانشمند و ادیب ارجمند شیعه، وزیر دربار دیلمی که با شیخ صدوق(ره) رفاقتی صمیمی داشت، دو قصیده دلنشین درباره حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) به شیخ صدوق(ره) اهدا کرد.
انصافاً اهل ادب و فضیلت به‌خوبی می‌فهمند این اشعار، چقدر والا و ارزشمند است و چگونه از دلی لبریز از ولایت علی و آل‌علی(ع) برخاسته است. باید این اشعار را حفظ کرد و خواند و شرح داد. او در ابیاتی از قصیده دوم، در حسرت زیارت آن حضرت چنین سروده است:
و لو قدرت زرته * و لو علی جمر الغضا
لکننی معتقل * بقید خطب عرضا
جعلت مدحی بدلا * من قصده و عوضا
أمانة موردة * علی الرضا لیرتضی
یعنی اگر می‌توانستم به زیارتش می‌رفتم، اگر چه بر آتشی افروخته سوار باشم. اما در بند مسائلی که پیش آمده گرفتارم؛ از این رو مداحی‌ام را به جای زیارت قرار دادم.
این اشعار امانت است و بر حضرت رضا(ع) خوانده می‌شود تا آن جناب راضی و خشنود شود.
صله ارزشمند
شیخ صدوق هم که مقام فضل و ادب و ولایتمداری صاحب بن عباد را به‌خوبی می‌دانست، به دنبال تحفه‌ای ارزشمند برای صاحب می‌گشت تا صله‌ای در خور شأن او باشد.
پس از مدتی تأمل و اندیشه در جست‌وجوی تحفه‌ای مناسب، تصمیم گرفت کتابی مملو از در و گوهرهای رضوی بنگارد و آن را به صاحب بن عباد تقدیم کند، باشد که هم او و هم دیگران از اهل ولا، جان‌های تشنه خویش را از جام زلال سرچشمه رضوی سیراب کنند.
این بزرگمرد فقه و حدیث شیعه، در دیباچه این کتاب گرانسنگ نوشت: «اما بعد، چنین گوید ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی، فقیه و مصنف این کتاب که چون دو قصیده از قصاید ابی‌القاسم اسماعیل بن عباد از برای حضرت رضا(ع) که به رسم هدیه و تحفه انشا نموده بود به من رسید، پس من این کتاب را از برای کتابخانه او تصنیف کردم. چون ملاحظه نیک کردم، چیزی در نزد او بهتر از علوم اهل بیت(ع) نیافتم چرا که او از شیعیان خالص است و اعتقادات او به‌ایشان، مستحکم و علی‌الدوام شغل او احسان به ذریه و شیعیان‌ایشان است».
محتوای کتاب و ویژگی‌های مورد توجه آن
مرحوم صدوق، این صله با ارزش را در ۶۹باب از «وجه نام‌گذاری امام رضا(ع)» تا «معجزات مربوط به بقعه مبارکه‌ایشان» تنظیم کرد که ابواب شصت‌ونه‌گانه این کتاب نفیس را می‌توان در چهار محور بیان کرد.
محور اول: تاریخ زندگی امام رضا(ع) به طور مفصل از تولد تا داستان ولایتعهدی و... .
محور دوم: روایاتی جذاب از امام رضا(ع) که بخش اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهد.
محور سوم: روایات وارد شده در باب زیارت آن امام همام.
محور چهارم: کرامات و برکات وارد شده از قبر و حرم آن امام بزرگوار.
از مهم‌ترین ابواب این کتاب که بیانگر دیدگاه روشن و صریح شیعه درباره مسائل مختلف اعتقادی و تاریخی است عبارت‌اند از: «باب النصوص علی الرضا بالامامه فی جمله الائمة الاثنی عشر علیهم‌السلام»، «باب ما جاء عن الرضا علی بن موسی علیه‌السلام من الاخبار فی التوحید»، «باب ما جاء عن الرضا علیه‌السلام فی الایمان» و... .
شیخ صدوق در این کتاب، نکات مهم حدیثی و رجالی را رعایت کرد و همین سبب شد از زمان تألیف تاکنون مورد توجه همگان باشد و از مصادر و منابع مهم حدیثی قرار گیرد که محدثان پس از او، اغلب به آن استناد کرده و ارجاع داده‌اند. برخی از ویژگی‌های آن عبارت‌اند از: مسند بودن کتاب، تبعیت از مشیخه من لا یحضره الفقیه در بیشتر موارد و توضیحات تاریخی، تفسیری، رجالی و عقیدتی شیخ صدوق در ذیل روایات.
میرداماد در مدح این کتاب بی‌نظیر چنین سروده است:
«عیون أخبار الرضا صیقل تجلو * عن القلب صداء الکرب
لم یبد للدهر نظیراً لها * لناظر فی الشرق و الغرب
وکل فن فی أسالیب‌ها * یکفیک و تخلیة السرب
کالشمس من نور الهدی مشرق * بالسلم یقضی وطر القلب
یعنی کتاب عیون اخبارالرضا(ع) کتابی شفاف است که زنگار از قلب انسان می‌زداید. در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‌ای، کتابی مثل این کتاب نوشته نشده است. هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند. مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی هر قلبی را برآورده می‌کند».
شرح‌ها و ترجمه‌ها
همین مسائل سبب شد مورد توجه علما و دانشمندان فراوانی قرار گیرد و شرح‌ها و ترجمههای بسیاری بر آن نگاشته شود، مانند ترجمه محمد صالح بن محمد باقر قزوینی، ترجمه سید جلیل میرزا ذبیح‌الله بن میرزا هدایة‌الله، ترجمه مولی علی بن طیفور بسطامی، ترجمه سید علی بن محمد بن اسدالله امامی، ترجمه شیخ محمدتقی بن محمدباقر اصفهانی، ترجمه عیون اخبارالرضا به نام کاشف النقاب، ترجمه‌ای به نام برکات المشهد المقدس و شرح علی اصغر بن سید حسین حکیم بن سید علی شوشتری، شرح محمدعلی حزین بن شیخ ابوطالب زاهدی گیلانی، شرح سید نعمت‌الله جزائری، تعلیقات سید حسین بن حسن عاملی کرکی و... .
مطلبی جالب
از جمله نکات تاریخی مهمی که شیخ صدوق در این کتاب نقل فرموده، این است:
«مصنف گوید در ماه رجب سال ۳۵۲ هجری از امیر سعید رکن‌الدوله اذن خواستم مشهدالرضا(ع) را زیارت کنم. چون به من اذن داد و بیرون آمدم، مرا برگردانید و گفت این مشهد مبارک است. من به زیارت رفته‌ام و حوائجی در قلبم بوده است، در آن موضع شریف از خدا خواسته‌ام و حاجاتم برآورده شده است. پس در دعا کردن کوتاهی مکن و از جانب من زیارت کن که دعا در آن موضع مستجاب است. من از برای او ضامن شدم که دعا کنم و به عهد خود وفا کردم. چون از مشهد بازگشتم، بر او داخل شدم؛ گفت: آیا از برای ما دعا و از جانب ما زیارت کردی؟
گفتم: بلی. گفت به خدا قسم به من نیکی کردی و در نزد من مسجل شد که دعا در این مشهد شریف مستجاب است».
از این نکته بر می‌آید چگونه بیش از هزار سال پیش، مرقد مطهر امام رضا(ع)، محل و ملجأ برآورده شدن حاجات همه اقشار از رعیت و سلطان بوده است.
ضرورت قدردانی از این شجره طیبه
دلدادگی یک فقیه و محدث بزرگ و یک ادیب بزرگ شیعه، به آستان فرشته‌پاسبان حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع) سبب نگارش این اثر ارزشمند شد. از همین‌رو است که چونان شجره طیبه تا به امروز، همگان را از میوه ولایت و معرفت بهره‌مند کرده و چراغ راهی شده برای اهل تحقیق و پژوهش در سیره ناب رضوی. متضرعانه از درگاه حضرت احدیت، توفیق همه اهل ولا را در مطالعه و اندیشیدن و نشر این کتاب ارزشمند آرزو می‌کنیم. باید امت شیعه، قدردان این کتاب ارزشمند باشد و شایسته است هر محب و دلداده خاندان عصمت و طهارت(ع)، نسخه‌ای از آن را برای نگریستن و اندیشیدن، در منزل خویش داشته باشد.
انصافاً اهل ادب و فضیلت به‌خوبی می‌فهمند این اشعار، چقدر والا و ارزشمند است و چگونه از دلی لبریز از ولایت علی و آل‌علی(ع) برخاسته است. باید این اشعار را حفظ کرد و خواند و شرح داد. او در ابیاتی از قصیده دوم، در حسرت زیارت آن حضرت چنین سروده است:
و لو قدرت زرته * و لو علی جمر الغضا
لکننی معتقل * بقید خطب عرضا
جعلت مدحی بدلا * من قصده و عوضا
أمانة موردة * علی الرضا لیرتضی
یعنی اگر می‌توانستم به زیارتش می‌رفتم، اگر چه بر آتشی افروخته سوار باشم. اما در بند مسائلی که پیش آمده گرفتارم؛ از این رو مداحی‌ام را به جای زیارت قرار دادم.
این اشعار امانت است و بر حضرت رضا(ع) خوانده می‌شود تا آن جناب راضی و خشنود شود.
صله ارزشمند
شیخ صدوق هم که مقام فضل و ادب و ولایتمداری صاحب بن عباد را به‌خوبی می‌دانست، به دنبال تحفه‌ای ارزشمند برای صاحب می‌گشت تا صله‌ای در خور شأن او باشد.
پس از مدتی تأمل و اندیشه در جست‌وجوی تحفه‌ای مناسب، تصمیم گرفت کتابی مملو از در و گوهرهای رضوی بنگارد و آن را به صاحب بن عباد تقدیم کند، باشد که هم او و هم دیگران از اهل ولا، جان‌های تشنه خویش را از جام زلال سرچشمه رضوی سیراب کنند.
این بزرگمرد فقه و حدیث شیعه، در دیباچه این کتاب گرانسنگ نوشت: «اما بعد، چنین گوید ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی، فقیه و مصنف این کتاب که چون دو قصیده از قصاید ابی‌القاسم اسماعیل بن عباد از برای حضرت رضا(ع) که به رسم هدیه و تحفه انشا نموده بود به من رسید، پس من این کتاب را از برای کتابخانه او تصنیف کردم. چون ملاحظه نیک کردم، چیزی در نزد او بهتر از علوم اهل بیت(ع) نیافتم چرا که او از شیعیان خالص است و اعتقادات او به‌ایشان، مستحکم و علی‌الدوام شغل او احسان به ذریه و شیعیان‌ایشان است».
محتوای کتاب و ویژگی‌های مورد توجه آن
مرحوم صدوق، این صله با ارزش را در ۶۹باب از «وجه نام‌گذاری امام رضا(ع)» تا «معجزات مربوط به بقعه مبارکه‌ایشان» تنظیم کرد که ابواب شصت‌ونه‌گانه این کتاب نفیس را می‌توان در چهار محور بیان کرد.
محور اول: تاریخ زندگی امام رضا(ع) به طور مفصل از تولد تا داستان ولایتعهدی و... .
محور دوم: روایاتی جذاب از امام رضا(ع) که بخش اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهد.
محور سوم: روایات وارد شده در باب زیارت آن امام همام.
محور چهارم: کرامات و برکات وارد شده از قبر و حرم آن امام بزرگوار.
از مهم‌ترین ابواب این کتاب که بیانگر دیدگاه روشن و صریح شیعه درباره مسائل مختلف اعتقادی و تاریخی است عبارت‌اند از: «باب النصوص علی الرضا بالامامه فی جمله الائمة الاثنی عشر علیهم‌السلام»، «باب ما جاء عن الرضا علی بن موسی علیه‌السلام من الاخبار فی التوحید»، «باب ما جاء عن الرضا علیه‌السلام فی الایمان» و... .
شیخ صدوق در این کتاب، نکات مهم حدیثی و رجالی را رعایت کرد و همین سبب شد از زمان تألیف تاکنون مورد توجه همگان باشد و از مصادر و منابع مهم حدیثی قرار گیرد که محدثان پس از او، اغلب به آن استناد کرده و ارجاع داده‌اند. برخی از ویژگی‌های آن عبارت‌اند از: مسند بودن کتاب، تبعیت از مشیخه من لا یحضره الفقیه در بیشتر موارد و توضیحات تاریخی، تفسیری، رجالی و عقیدتی شیخ صدوق در ذیل روایات.
میرداماد در مدح این کتاب بی‌نظیر چنین سروده است:
«عیون أخبار الرضا صیقل تجلو * عن القلب صداء الکرب
لم یبد للدهر نظیراً لها * لناظر فی الشرق و الغرب
وکل فن فی أسالیب‌ها * یکفیک و تخلیة السرب
کالشمس من نور الهدی مشرق * بالسلم یقضی وطر القلب
یعنی کتاب عیون اخبارالرضا(ع) کتابی شفاف است که زنگار از قلب انسان می‌زداید. در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‌ای، کتابی مثل این کتاب نوشته نشده است. هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند. مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی هر قلبی را برآورده می‌کند».
شرح‌ها و ترجمه‌ها
همین مسائل سبب شد مورد توجه علما و دانشمندان فراوانی قرار گیرد و شرح‌ها و ترجمههای بسیاری بر آن نگاشته شود، مانند ترجمه محمد صالح بن محمد باقر قزوینی، ترجمه سید جلیل میرزا ذبیح‌الله بن میرزا هدایة‌الله، ترجمه مولی علی بن طیفور بسطامی، ترجمه سید علی بن محمد بن اسدالله امامی، ترجمه شیخ محمدتقی بن محمدباقر اصفهانی، ترجمه عیون اخبارالرضا به نام کاشف النقاب، ترجمه‌ای به نام برکات المشهد المقدس و شرح علی اصغر بن سید حسین حکیم بن سید علی شوشتری، شرح محمدعلی حزین بن شیخ ابوطالب زاهدی گیلانی، شرح سید نعمت‌الله جزائری، تعلیقات سید حسین بن حسن عاملی کرکی و... .
مطلبی جالب
از جمله نکات تاریخی مهمی که شیخ صدوق در این کتاب نقل فرموده، این است:
«مصنف گوید در ماه رجب سال ۳۵۲ هجری از امیر سعید رکن‌الدوله اذن خواستم مشهدالرضا(ع) را زیارت کنم. چون به من اذن داد و بیرون آمدم، مرا برگردانید و گفت این مشهد مبارک است. من به زیارت رفته‌ام و حوائجی در قلبم بوده است، در آن موضع شریف از خدا خواسته‌ام و حاجاتم برآورده شده است. پس در دعا کردن کوتاهی مکن و از جانب من زیارت کن که دعا در آن موضع مستجاب است. من از برای او ضامن شدم که دعا کنم و به عهد خود وفا کردم. چون از مشهد بازگشتم، بر او داخل شدم؛ گفت: آیا از برای ما دعا و از جانب ما زیارت کردی؟
گفتم: بلی. گفت به خدا قسم به من نیکی کردی و در نزد من مسجل شد که دعا در این مشهد شریف مستجاب است».
از این نکته بر می‌آید چگونه بیش از هزار سال پیش، مرقد مطهر امام رضا(ع)، محل و ملجأ برآورده شدن حاجات همه اقشار از رعیت و سلطان بوده است.
ضرورت قدردانی از این شجره طیبه
دلدادگی یک فقیه و محدث بزرگ و یک ادیب بزرگ شیعه، به آستان فرشته‌پاسبان حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع) سبب نگارش این اثر ارزشمند شد. از همین‌رو است که چونان شجره طیبه تا به امروز، همگان را از میوه ولایت و معرفت بهره‌مند کرده و چراغ راهی شده برای اهل تحقیق و پژوهش در سیره ناب رضوی. متضرعانه از درگاه حضرت احدیت، توفیق همه اهل ولا را در مطالعه و اندیشیدن و نشر این کتاب ارزشمند آرزو می‌کنیم. باید امت شیعه، قدردان این کتاب ارزشمند باشد و شایسته است هر محب و دلداده خاندان عصمت و طهارت(ع)، نسخه‌ای از آن را برای نگریستن و اندیشیدن، در منزل خویش داشته باشد.
نظر شما