آن عالم گرانمایه، پس از شرح و توضیح این اعمال، به من گفت: چقدر خوب است که پس از فراغت از اعمال زیارت و اتمام نماز، کمی هم پای صحبت امام‌رئوف(ع) بنشینیم. پرسیدم: چطور می‌شود این کار را انجام داد؟ مگر این امکان وجود دارد؟ پاسخ داد: بله، چرا که نه! کافی است کتاب شریف «عیون اخبارالرضا(ع)» را همراه داشته باشید، آن وقت با قرائت چند روایت می‌شود جرعه‌ای از اقیانوس علم امام(ع) را دریافت کرد. این کتاب از قدیمی‌ترین آثار حدیثی است که دربرگیرنده روایات نقل‌شده از امام‌هشتم(ع) است. تجربه شیرین این کار موجب شد «عیون اخبارالرضا(ع)» را بیشتر بشناسم؛ هر چند که این کتاب تنها کتاب روایی و تک‌نگاری موجود درباره امام‌هشتم(ع) نیست؛ اما بعدها متوجه شدم که آن به احتمال زیاد نخستین «تک‌نگاری» حدیثی درباره امام‌رضا(ع) است؛ کتابی که در حدود سال ۳۸۰ق به رشته تحریر درآمده است. اگر این سال را مبنا قرار دهیم، از عمر این «تک‌نگاری» نفیس چیزی نزدیک به ۱۰۳۰سال خورشیدی می‌گذرد.اینکه کتاب«عیون اخبارالرضا(ع)» چرا، چگونه و در چه فضایی نوشته شد، خودش روایتی شیرین و خواندنی دارد که موضوع امروز ماست. با ما همراه باشید.

برکت دعای امام زمان(عج)

ابوجعفر محمدبن‌علی‌بن حسین‌بن‌موسی‌بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق از علمای شهیر قرن چهارم است و تولد او را پس از سال ۳۰۵قمری می‌دانند. از نظر تاریخی، زمان ولادت صدوق با نیمه دوم عصر غیبت صغری همزمان بود؛ دورانی که شیعیان از طریق نواب‌اربعه با حضرت حجت(عج) ارتباط داشتند. علی‌بن‌حسین پدر شیخ صدوق از بزرگان شیعه در زمان خودش بود و آرزوی داشتن فرزند پسر داشت. شیخ طوسی در کتاب ارجمند «کمال‌الدین» نقل کرده‌ است که پدر صدوق، با واسطه، از نایب وقت امام‌زمان(عج)، حسین‌بن‌روح نوبختی خواست که از حضرت حجت(عج) تقاضا کند برای وی دعا بفرمایند تا از برکت دعای ایشان، پروردگار به علی‌بن‌حسین قمی، فرزند پسری عنایت کند. سه روز پس از ارائه این درخواست، خبر رسید که حضرت حجت(عج) برای علی‌بن‌حسین قمی دعا کرده‌ و فرموده‌اند که خداوند به او پسری عنایت می‌کند که خداوند به سبب وجود او، به مؤمنان سود می‌رساند. شیخ صدوق عمری پربرکت داشت. وی افزون بر کتاب«عیون اخبارالرضا(ع)»، آثار گرانبهای دیگری دارد که گنجینه بسیار ارزشمندی از روایات معصومین(ع) است؛ از جمله کتاب‌های «التوحید» و «علل الشرایع» که اولی شرحی کامل از دیدگاه‌های شیعه نسبت به مقوله توحید و با عنایت به روایات موثق از ائمه‌معصومین و به ویژه امام‌رضا(ع) و دومی نیز بیان حکمت اعمال‌عبادی در دین مبین‌اسلام با تکیه بر احادیث است. از دیگر یادگاری‌های گرانقدر شیخ صدوق برای ما، می‌توان به کتاب‌های «ثواب الاعمال»، «الخصال» و «أمالی» اشاره کرد.

مقدمه نگارش «عیون اخبارالرضا(ع)»

شیخ صدوق در دوران حیات خود چند بار به زیارت حرم رضوی مشرف شد. او به برخی از این سفرها در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» اشاره کرده ‌است. در واقع به دلیل همین اطلاعات، این کتاب، پس از ارزش‌های مربوط به روایاتش، دربرگیرنده مختصری از تاریخ حرم رضوی در قرن چهارم هجری است؛ مستنداتی که در جای دیگری پیدا نمی‌شود و ارزش تاریخی بالایی دارد. اما برویم سراغ چرایی نگارش این کتاب نفیس؛ دوران زنگی شیخ صدوق و زمان نگارش«عیون اخبارالرضا(ع)» مصادف با قدرت گرفتن خاندان آل‌بویه در ایران است. این خاندان که اصالتی گیلانی و دیلمی داشت، با همت سه برادر به نام‌های احمد، حسن و علی، پسران بویه ماهیگیر، توانست با استفاده از هوش سیاسی و نظامی خود، بخش بزرگ غرب ایران را در اختیار بگیرد و سپس بغداد را که مرکز خلافت عباسی بود، تصرف کند. آل‌بویه شیعی‌مذهب بودند البته گرایش مذهبی آن‌ها بیشتر «زیدی» بود، اما همین مسئله سبب شد حضور آن‌ها موجب قوت تشیع و فعال شدن نهادهای علمی آن در عتبات و دیگر مناطق شود. تأسیس حوزه‌علمیه نجف‌اشرف در همین دوره رقم خورد و عضدالدوله دیلمی، مشهورترین فرمانروای آل‌بویه، بانی احداث حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع) در نجف‌اشرف شد. وی با علمای نامداری مانند شیخ مفید مصاحبت داشت. آل‌بویه سنت عزاداری بر سالار شهیدان حضرت سیدالشهدا(ع) را برای نخستین بار به صورت علنی و آشکار برگزار کردند و برای نخستین‌بار در مرکز خلافت عباسی یعنی شهر بغداد، روز عاشورا تعطیل عمومی اعلام شد و دسته‌های عزاداری در شهر به حرکت درآمدند. همه این‌ها را گفتم تا یادآوری کنم فضای زمان نگارش کتاب«عیون اخبارالرضا(ع)»، چه فضایی بوده ‌است. درست در همین زمان بود که دو قصیده بسیار رسا از صاحب بن‌عبّاد، وزیر ایرانی و خردمند آل‌بویه، در مدح حضرت ثامن‌الحجج(ع) به دست شیخ صدوق رسید. صاحب بن‌عباد(درگذشت: ۳۸۵ق)، محقق و دانشمندی نامدار و صاحب فضل بود که آثاری هم از او باقی مانده‌ است. وی کتابخانه‌ای بسیار بزرگ در شهر ری داشت که دانشمندان دوران برای کسب علم به آن مراجعه می‌کردند.صاحب علاقه فراوانی به جمع‌آوری و نگهداری کتاب‌ داشت. شیخ‌صدوق پس از خواندن اشعار صاحب در مدح امام‌هشتم(ع)، تصمیم گرفت ارادت وی به ثامن‌الحجج(ع) را با نگارش کتاب حدیثی جامعی درباره آن امام همام و هدیه‌کردنش به کتابخانه صاحب بن‌عباد، پاسخ گوید. به این ترتیب، آن اشعار نیکو، سبب‌ساز و مناسبت تألیف کتاب ارجمند «عیون اخبارالرضا(ع)» شد؛ کتابی که باید آن را قدیمی‌ترین تک‌نگاری روایی از احادیث گهربار ثامن‌الحجج(ع) بدانیم. بد نیست بدانید «عیون اخبارالرضا(ع)» نخستین بار سال ۱۲۷۵ق/۱۲۳۷ش در تهران به صورت چاپ سنگی منتشر شد و تا امروز صدها بار از سوی ناشران بزرگ جهان اسلام در قم و نجف و بیروت، چاپ و منتشر شده و ترجمه‌ها و شرح‌های بسیار خوبی از آن به زبان فارسی وجود دارد از جمله شرح سیدنعمت‌الله جزایری(سال درگذشت: ۱۱۲۷ق)، ترجمه آقانجفی اصفهانی(درگذشت: ۱۲۳۱ق) و در سال‌های اخیر، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری.