اواخر تابستان و ابتدای مهرماه، همزمان با آغاز سال تحصیلی مراکز آموزشی، سال تحصیلی رسمی حوزه‌های علمیه هم آغاز می‌شود و طلبه‌ها دوره جدیدی از تحصیل را شروع می‌کنند. گرچه طلبگی تعطیل‌بردار نیست و فعالیت علمی‌پژوهشی و تبلیغی بیشتر طلبه‌ها در تعطیلات رسمی هم تداوم دارد. به این بهانه نگاهی داریم به برنامه آموزشی حوزه‌های علمیه (برادران) تا با زندگی آموزشی و تربیتی طلبه‌ها بیشتر آشنا شویم. البته دروس حوزه‌های علمیه خواهران تفاوت‌هایی دارد که در مطلب جداگانه‌ای به آن خواهیم پرداخت.
از مکتب و مدرسه تا حوزه علمیه
تا حدود یکی دو قرن پیش مکتبخانه و حوزه علمیه تنها نظام آموزشی مقدماتی و عالی به‌شمار می‌رفتند. دانش‌آموزان پس از آشنایی با الفبای فارسی و آموزش مقدماتی حساب و خواندن و نوشتن فارسی و عربی، وارد حوزه علمیه می‌شدند تا سطوح عالی‌تر علمی را در علوم مختلف بیاموزند. با دایر شدن مدارس جدید و تخصصی شدن علوم، دانش‌آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه علمیه وارد می‌شوند و علوم حوزوی نیز به رشته‌های علوم اسلامی محدود شده است.
درس‌های حوزه
هدف از تحصیل در حوزه علمیه، فهم متون دینی برای نشر آن است و طبیعتاً دروسی در آن ارائه می‌شود که به تحقق این هدف کمک کند. ادبیات عرب، منطق، فلسفه، فقه و اصول فقه از مهم‌ترین دروس حوزوی هستند که طلبه را برای فهم بهتر متون دینی و استنباط احکام از آن آماده می‌کنند.
طلبه‌ها شبیه نظام دانشگاهی پیش از آغاز سال تحصیلی دروس سال جاری را انتخاب می‌کنند، با این تفاوت که استاد را هم معمولاً خودشان انتخاب می‌کنند. طلاب سطوح بالاتر دایره انتخاب وسیعی دارند و گاه از میان ده‌ها استاد، استادی که روش تدریسش را می‌پسندند، انتخاب می‌کنند. البته این انتخاب تأثیری در ارزیابی یا قبولی طلبه ندارد، چون امتحانات سطوح عالی به‌شکل مصاحبه حضوری و ارزیابی کیفی با حضور سه یا چهار استاد انجام می‌شود.
طلبه‌ها در دوران تحصیل خود مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشت سر می‌گذارند. نظام درسی حوزه علمیه در سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطوح و خارج دسته‌بندی شده است.
دوره مقدمات یا سطح یک برای آشنایی حوزه با علوم پیش‌نیاز، مثل ادبیات عرب و آشنایی مقدماتی با علوم اسلامی طراحی شده است. سطوح (سطح یک و دو) در واقع دوره آموزش تخصصی است که عمدتاً دروس فقه و اصول را شامل می‌شود. در نهایت دروس خارج یا سطح چهار، سطح نهایی نظریه‌پردازی در فقه و اصول فقه است.
بحث طلبگی!
فعالیت درسی طلبه‌ها به حضور در کلاس درس خلاصه نمی‌شود و فعالیت‌های دیگری مثل پیش‌مطالعه، مطالعه، رجوع به کتب مرجع، رجوع به شرح و تعلیقه و حاشیه، مباحثه و تدریس را نیز دربرمی‌گیرد. برخی اساتید و مدارس به‌منظور کیفیت‌بخشی به تحصیل، بر این فعالیت‌ها هم نظارت دارند و سعی می‌کنند طلبه‌ها فرایند تحصیل را به شکل کامل و باکیفیتی به انجام برسانند. مباحثه از مهم‌ترین فعالیت‌های آموزشی حوزه است. طلبه‌های هر کلاس پس از ساعت آموزشی و مطالعه درس، در گروه‌های سه تا پنج نفره به نوبت در جایگاه استاد قرار گرفته و به بیان درس برای هم‌گروهی‌های خود می‌پردازند و به اشکالات و پرسش‌های آنان پاسخ می‌دهند. این فرایند گاهی به بحث‌های عمیق علمی می‌انجامد که عبارت «بحث طلبگی» ریشه در همین مباحث دارد!
تدریس در تحصیل
طلبه‌ای که یکی از دروس خود را به‌خوبی طی کرده و در مباحثاتش، آموزش درس را نیز تجربه کرده است، به‌طور بالقوه توانایی تدریس آن درس به طلاب سال‌های قبلی خود را دارد. در بسیاری از مدارس علمیه، طلاب با شرایط خاصی حتی از سال دوم تحصیل می‌توانند قابلیت‌های علمی خود را نشان داده و درس‌هایی که گذرانده‌اند را به‌طور محدود برای طلاب جدیدالورود تدریس کنند. این کار به تبیین و تعمیق بیشتر آن درس برای طلبه تدریس‌کننده هم کمک می‌کند.
پایان دروس حوزه کجاست؟
طلبه‌ها تقریباً از همان سال‌های ابتدای تحصیل فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی و تبلیغی خود را آغاز می‌کنند و رفته‌رفته بر دامنه آن می‌افزایند.
هرچند از نظر بزرگان، نمی‌توان پایانی بر علم‌آموزی متصور بود، ولی به هر حال فعالیت آموزشی برخی طلاب پس از مدتی کاهش پیدا می‌کند و بیشتر بر سایر فعالیت‌های حوزوی متمرکز می‌شوند.
تعداد کمی از طلاب به سطح یک بسنده می‌کنند و تعداد بیشتری پس از پایان مرحله سطح و گذراندن دروس تخصصی، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند و وقت بیشتری برای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و فرهنگی می‌گذارند. اما کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش فقه و رسیدن به مرتبه اجتهاد بوده‌اند، دروس خارج را هم می‌گذرانند.
با این حال بسیاری از طلبه‌ها با وجود پایان تحصیلات رسمی سعی می‌کنند فعالیت آموزشی خود را هیچ‌گاه به‌طور کامل قطع نکنند و از محیط علمی دور نشوند.
القاب و عناوین حوزوی
عالمان شیعه با عناوینی مثل ثقةالاسلام، حجت‌الاسلام، حجت‌الاسلام والمسلمین، آیت‌الله، آیت‌الله العظمی و علامه خوانده می‌شوند. همچنین القابی مثل ملا، شیخ، آخوند و روحانی نیز برای طلاب و عالمان علوم دینی استعمال می‌شود.
بسیاری از این القاب روزگاری لقب برخی بزرگان شیعه بوده و بعضاً به این القاب مشهور هستند؛ ثقةالاسلام کلینی، آخوند خراسانی، ملامحمدباقر مجلسی، علامه طباطبایی و شیخ انصاری از آن جمله‌اند و آن‌قدر به این القاب شهرت داشته‌اند که برای اشاره به هر کدام در محیط‌های علمی کافی است همان لقب آخوند یا شیخ یا علامه را بیاورید. گفتنی است استفاده از این القاب در محیط حوزه‌های علمیه و جامعه کاملاً عرفی است و توسط نهاد خاصی اعطا نمی‌شود، بلکه به‌تدریج توسط افراد حوزوی و مردم عادی به‌منظور احترام برای یک فرد استفاده و کم‌کم تثبیت می‌شود.
امروزه به‌طور مرسوم عنوان حجت‌الاسلام به طلابی که مقدمات را پشت سر گذاشته و معمم شده‌اند اطلاق می‌شود و پس از طی دروس عالی حوزه (درس خارج)، لقب حجت‌الاسلام والمسلمین بر آنان گذاشته می‌شود.
کسی که در تمام ابواب فقه مجتهد مطلق است و سابقه چندین سال تدریس خارج را دارد با عنوان آیت‌الله شناخته می‌شود. آیت‌الله العظمی نیز صرفاً برای مجتهد جامع‌الشرایط و مراجع تقلید شیعه به‌کار می‌رود.
علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته تخصص داشته و صاحبنظر و تأثیرگذار باشند.
محمد ولیان‌پور
از مکتب و مدرسه تا حوزه علمیه
تا حدود یکی دو قرن پیش مکتبخانه و حوزه علمیه تنها نظام آموزشی مقدماتی و عالی به‌شمار می‌رفتند. دانش‌آموزان پس از آشنایی با الفبای فارسی و آموزش مقدماتی حساب و خواندن و نوشتن فارسی و عربی، وارد حوزه علمیه می‌شدند تا سطوح عالی‌تر علمی را در علوم مختلف بیاموزند. با دایر شدن مدارس جدید و تخصصی شدن علوم، دانش‌آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه علمیه وارد می‌شوند و علوم حوزوی نیز به رشته‌های علوم اسلامی محدود شده است.
درس‌های حوزه
هدف از تحصیل در حوزه علمیه، فهم متون دینی برای نشر آن است و طبیعتاً دروسی در آن ارائه می‌شود که به تحقق این هدف کمک کند. ادبیات عرب، منطق، فلسفه، فقه و اصول فقه از مهم‌ترین دروس حوزوی هستند که طلبه را برای فهم بهتر متون دینی و استنباط احکام از آن آماده می‌کنند.
طلبه‌ها شبیه نظام دانشگاهی پیش از آغاز سال تحصیلی دروس سال جاری را انتخاب می‌کنند، با این تفاوت که استاد را هم معمولاً خودشان انتخاب می‌کنند. طلاب سطوح بالاتر دایره انتخاب وسیعی دارند و گاه از میان ده‌ها استاد، استادی که روش تدریسش را می‌پسندند، انتخاب می‌کنند. البته این انتخاب تأثیری در ارزیابی یا قبولی طلبه ندارد، چون امتحانات سطوح عالی به‌شکل مصاحبه حضوری و ارزیابی کیفی با حضور سه یا چهار استاد انجام می‌شود.
طلبه‌ها در دوران تحصیل خود مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشت سر می‌گذارند. نظام درسی حوزه علمیه در سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطوح و خارج دسته‌بندی شده است.
دوره مقدمات یا سطح یک برای آشنایی حوزه با علوم پیش‌نیاز، مثل ادبیات عرب و آشنایی مقدماتی با علوم اسلامی طراحی شده است. سطوح (سطح یک و دو) در واقع دوره آموزش تخصصی است که عمدتاً دروس فقه و اصول را شامل می‌شود. در نهایت دروس خارج یا سطح چهار، سطح نهایی نظریه‌پردازی در فقه و اصول فقه است.
بحث طلبگی!
فعالیت درسی طلبه‌ها به حضور در کلاس درس خلاصه نمی‌شود و فعالیت‌های دیگری مثل پیش‌مطالعه، مطالعه، رجوع به کتب مرجع، رجوع به شرح و تعلیقه و حاشیه، مباحثه و تدریس را نیز دربرمی‌گیرد. برخی اساتید و مدارس به‌منظور کیفیت‌بخشی به تحصیل، بر این فعالیت‌ها هم نظارت دارند و سعی می‌کنند طلبه‌ها فرایند تحصیل را به شکل کامل و باکیفیتی به انجام برسانند. مباحثه از مهم‌ترین فعالیت‌های آموزشی حوزه است. طلبه‌های هر کلاس پس از ساعت آموزشی و مطالعه درس، در گروه‌های سه تا پنج نفره به نوبت در جایگاه استاد قرار گرفته و به بیان درس برای هم‌گروهی‌های خود می‌پردازند و به اشکالات و پرسش‌های آنان پاسخ می‌دهند. این فرایند گاهی به بحث‌های عمیق علمی می‌انجامد که عبارت «بحث طلبگی» ریشه در همین مباحث دارد!
تدریس در تحصیل
طلبه‌ای که یکی از دروس خود را به‌خوبی طی کرده و در مباحثاتش، آموزش درس را نیز تجربه کرده است، به‌طور بالقوه توانایی تدریس آن درس به طلاب سال‌های قبلی خود را دارد. در بسیاری از مدارس علمیه، طلاب با شرایط خاصی حتی از سال دوم تحصیل می‌توانند قابلیت‌های علمی خود را نشان داده و درس‌هایی که گذرانده‌اند را به‌طور محدود برای طلاب جدیدالورود تدریس کنند. این کار به تبیین و تعمیق بیشتر آن درس برای طلبه تدریس‌کننده هم کمک می‌کند.
پایان دروس حوزه کجاست؟
طلبه‌ها تقریباً از همان سال‌های ابتدای تحصیل فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی و تبلیغی خود را آغاز می‌کنند و رفته‌رفته بر دامنه آن می‌افزایند.
هرچند از نظر بزرگان، نمی‌توان پایانی بر علم‌آموزی متصور بود، ولی به هر حال فعالیت آموزشی برخی طلاب پس از مدتی کاهش پیدا می‌کند و بیشتر بر سایر فعالیت‌های حوزوی متمرکز می‌شوند.
تعداد کمی از طلاب به سطح یک بسنده می‌کنند و تعداد بیشتری پس از پایان مرحله سطح و گذراندن دروس تخصصی، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند و وقت بیشتری برای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و فرهنگی می‌گذارند. اما کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش فقه و رسیدن به مرتبه اجتهاد بوده‌اند، دروس خارج را هم می‌گذرانند.
با این حال بسیاری از طلبه‌ها با وجود پایان تحصیلات رسمی سعی می‌کنند فعالیت آموزشی خود را هیچ‌گاه به‌طور کامل قطع نکنند و از محیط علمی دور نشوند.
القاب و عناوین حوزوی
عالمان شیعه با عناوینی مثل ثقةالاسلام، حجت‌الاسلام، حجت‌الاسلام والمسلمین، آیت‌الله، آیت‌الله العظمی و علامه خوانده می‌شوند. همچنین القابی مثل ملا، شیخ، آخوند و روحانی نیز برای طلاب و عالمان علوم دینی استعمال می‌شود.
بسیاری از این القاب روزگاری لقب برخی بزرگان شیعه بوده و بعضاً به این القاب مشهور هستند؛ ثقةالاسلام کلینی، آخوند خراسانی، ملامحمدباقر مجلسی، علامه طباطبایی و شیخ انصاری از آن جمله‌اند و آن‌قدر به این القاب شهرت داشته‌اند که برای اشاره به هر کدام در محیط‌های علمی کافی است همان لقب آخوند یا شیخ یا علامه را بیاورید. گفتنی است استفاده از این القاب در محیط حوزه‌های علمیه و جامعه کاملاً عرفی است و توسط نهاد خاصی اعطا نمی‌شود، بلکه به‌تدریج توسط افراد حوزوی و مردم عادی به‌منظور احترام برای یک فرد استفاده و کم‌کم تثبیت می‌شود.
امروزه به‌طور مرسوم عنوان حجت‌الاسلام به طلابی که مقدمات را پشت سر گذاشته و معمم شده‌اند اطلاق می‌شود و پس از طی دروس عالی حوزه (درس خارج)، لقب حجت‌الاسلام والمسلمین بر آنان گذاشته می‌شود.
کسی که در تمام ابواب فقه مجتهد مطلق است و سابقه چندین سال تدریس خارج را دارد با عنوان آیت‌الله شناخته می‌شود. آیت‌الله العظمی نیز صرفاً برای مجتهد جامع‌الشرایط و مراجع تقلید شیعه به‌کار می‌رود.
علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته تخصص داشته و صاحبنظر و تأثیرگذار باشند.
محمد ولیان‌پور
نظر شما