همایش بین‌المللی الهیات زیارت توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و انجمن علمی فلسفه دین ایران با همکاری مراکز مختلف دانشگاهی داخلی و خارجی در آبان ۱۴۰۲ برگزار خواهد شد. حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبائی (دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث و رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث) سخنرانی با عنوان «حقیقت زیارت و توحید محوری در زیارت معصومان(ع)» در چهارمین پیش‌نشست این همایش داشت که در ادامه آن را از نظر می‌گذرانید. مسئله زیارت چند سالی است که به شدت مورد دغدغه من است، دلیلش نیز مشاهده تفاوت میان آن چیزی است که ما در روایت‌ها و متون دینی خودمان می‌بینیم با چیزی که در واقع انجام می‌شود. چه بسا مردم عوام بیشتر زیارت را به معنای حاجت‌خواهی از امامان معصوم و معصومین(ع) می‌دانند و با این نگاه حرکت می‌کنند که اگر مشکل مالی پیدا کردیم، آنجا برویم و بخواهیم این مشکل ما برطرف شود و کمتر آن معرفت لازم را نسبت به معصومین(ع) و همچنین معنا و مفهوم زیارت دارند.  در روایت‌های ما زیارت هدفمند مطرح شده است و خود امامان ما نیز سعی داشتند این را به مردم بفهمانند؛ مثلاً محمد بصری از امام صادق(ع) نقل می‌کند که می‌گوید از پدرم امام محمدباقر(ع) از این موالی حضرت که برای زیارت رفته بود، سؤال کردند «من تزور و من ترید به؟» یعنی آیا تو می‌دانستی که داشتی کجا می‌رفتی و چه کسی را زیارت می‌کنی و چه هدفی داشتی؟ پاسخ می‌دهد هدفم فقط خدا بوده و بس. اینجا حضرت دقیقاً روی همین نکته تکیه می‌کنند و می‌گویند کسی که برود و زیارت کند و دو رکعت نماز بخواند و هدفش خدا باشد، روز قیامت خدا را در حالی زیارت می‌کند که وجودش سراسر نور است و خداوند نیز او را مورد کرامت و بزرگواری خودش قرار می‌دهد و آتش نیز به او دسترسی پیدا نمی‌کند. 

اهداف زیارت؛ از «نزدیک شدن به خدا» تا «ایجاد تحول روحی و اخلاقی»
در اینجا من تیتروار برخی از اهداف زیارت را ذکر می‌کنم. یکی از این اهداف که در زیارت‌نامه‌ها نیز مورد توجه است، «نزدیک شدن به خدا» است. به همین دلیل است که می‌گوییم «انی اتقرب الی الله بزیارتکم و بمحبتکم». خیلی مهم است که انسان وقتی به زیارت معصومین(ع) می‌رود، این زیارت را راهی برای نزدیک شدن به خدا قرار بدهد.
نکته دوم، «ایجاد تحول روحی و اخلاقی» است. کسانی که به حج مشرف شده‌اند، این حدیث را زیاد برای حجاج خوانده‌اند که «یکی از نشانه‌های قبولی حج این است که حاجی پس از برگشت با گذشته خودش متفاوت باشد». 
در زیارت‌نامه‌هایی چون زیارت ‌امیرمؤمنان(ع) یا حضرت ابوالفضل(ع) به ترتیب می‌خوانیم: «السلام علی میزان الاعمال و مقلب الاحوال» و «وجعلنی ممن ینقلب من زیارت مشاهد احبائک مفلح منجحا» که از این تعابیر معلوم می‌شود هدف دوم و مهمی است که آدم بیاید و با آن‌ها آشنا و یک تغییر اساسی در وجود او ایجاد شود. 

فرصت توبه و بازگشت در زیارت مهیا می‌شود
نکته سوم «توبه، آمرزش و بازگشت» است. اینکه آدم همیشه این فرصت را دارد که از مسیر غلط برگردد و دوباره به مسیر درست بیاید، از طریق زیارت قابل عمل است. برای نمونه در زیارت‌نامه‌ای می‌خوانیم: «انی عطیتک مستغفراً تائباً من ذنوبی» یعنی کاملاً بر این موضوع تصریح دارد که من دوست دارم اینجا پاک شوم، مسیر غلطم را کنار بگذارم و مسیر درست را طی کنم. 
نکته چهارم مسئله «بیعت با پیشوایان» است. چون ما معتقدیم معصومین(ع) زنده و مرده ندارند. با تعبیرهای متفاوتی این طور گفته شده که «من زارنا فی مماتنا، فکانما زارنا فی حیاتنا» یعنی کسی که ما را پس از مرگمان زیارت کند گویی که در حال حیاتمان، ما را زیارت کرده است. البته این مسئله مقدماتی دارد که نخستین گام آن معرفت در بحث زیارت است. می‌گوییم: «اللهم انی زرت هذا الامام مقرا بامامته عارفا بحقه» یعنی آدمی که نمی‌فهمد امام رضا(ع) کیست، از زیارتش بهره نمی‌برد. 
در عبارت‌های مختلفی می‌خوانیم: «اشهد الله واشهدکم انی بکم مؤمن و بما آمنتم کافر بعدوکم و بما کفرتم به مستبصراً بشأنکم و بضلاله من خالفکم موال لکم و لاولیائکم» یا می‌گوییم: «سلمٌ لمن سالکم و حرب لمن حاربکم» و بعد هم می‌گوییم: «نصرتی لکم معده». این خیلی معرفت می‌خواهد که انسان آنجا بگوید من با تمام وجود به شما معتقدم و اکنون آماده هستم تا دستورات شما را انجام بدهم. 

زیارت بامعرفت، پایگاهی برای انقلاب‌هایی از جنس عاشورا
نکته پنجم بحث «برائت از دشمنان» است. این قابل توجه است، چرا متوکل به قبر امام حسین(ع) آب می‌بندد و می‌خواهد آن را با خاک یکسان کند تا کسی آنجا نیاید؟ اگر فقط مردم می‌خواهند به آنجا بیایند و گریه کنند و حاجت دنیایی بخواهند، چرا متوکل آنجا را خراب کند؟ معلوم می‌شود بحث فراتر از این‌هاست و آنجا پایگاهی برای انقلاب و تحقق شعارهای عاشورا شده است. ما در بیشتر زیارت‌نامه‌ها، بحث برائت از دشمنان را داریم. 
آخرین هدف «جهل‌زدایی» است. این عبارت معروف در زیارت اربعین که «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیرت الضلاله» خودش بیانگر این اهداف است. به بیان بهتر؛ زیارت پیمانی است با معصوم(ع) در راستای پیروی از او به عنوان یک اسوه عالم که یکی از نتایج چنین پیروی‌ای رهایی از جهل خواهد بود. همچنین توصیه‌های وارد شده از اعمال پیش از زیارت، نشان‌دهنده اهتمام معصومان(ع) به تغییر در سبک زندگی و رعایت طهارت باطنی و ظاهری است.