دروس خارج، عالی‌ترین مرتبه دروس حوزوی و آخرین مرحله تحصیل در حوزه علمیه است که در ساختار رسمی حوزه با عنوان سطح چهار شناخته می‌شود. در این مرحله است که طلبه توانایی استنباط احکام شرع از منابع دینی را بدست می‌آورد و در واقع به اجتهاد می‌رسد. برای آشنایی با آخرین مرحله تحصیلی طلبه‌ها نگاهی داریم به درون درس خارج.
مقدمات اجتهاد
سطوح تحصیلی حوزه علمیه را تقریباً می‌توان به عنوان مقدمه اجتهاد درنظر گرفت. نظام درسی حوزه علمیه در سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطوح و خارج دسته‌بندی شده است.
در مرحله مقدمات که به‌طور معمول 6سال به طول می‌انجامد، به دروس مقدماتی مثل ادبیات عرب و منطق پرداخته می‌شود که در حقیقت ابزار فهم منابع هستند و آشنایی مقدماتی با فقه و اصول فقه نیز در برنامه درسی قرار دارد.
در مرحله بعدی، یعنی سطح، فقه و اصول فقه تخصصی محور دروس هستند که تمرینی است برای اجتهاد.
درس خارج نیز مرحله نظریه‌پردازی در فقه و اصول فقه است و به اجتهاد ختم می‌شود.
سطوح تخصصی؛ یک گام تا اجتهاد
در دومین مرحله تحصیل در حوزه علمیه که شامل سطح دو و سه یا پایه‌های هفتم تا دهم است، درس‌های اصلی بر محور فقه و اصول ارائه می‌شوند. تفاوت مرحله سطوح با مقدمات در این است که در این سطح، در چهار سال کتب عمیق‌تری با رویکرد استدلالی تدریس می‌شود.
طلاب سطوح، یک دوره کامل فقه و اصول را با هدف بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی و آشنایی با روش‌های استنباط از آیات و احادیث می‌خوانند.
در سال‌های اخیر رشته‌های تخصصی بسیاری برای سطوح دو و سه حوزه علمیه طراحی شده و طلاب سطوح می‌توانند علاوه بر دروس اصلی فقه و اصول، در یک رشته تخصصی به ادامه تحصیل بپردازند. این رشته‌ها علوم و مهارت‌هایی مثل شاخه‌های فقه و اصول، ادبیات عرب، قرآن و تفسیر، کلام، فلسفه و تبلیغ را دربرمی‌گیرند و متخصصان و محققانی در آن رشته‌ها تربیت می‌کنند.
دروس جنبی و اخلاق
البته در سطوح تحصیلی مختلف، دروسی نیز به عنوان دروس جنبی یا عمومی در کنار دروس اصلی ارائه می‌شود که طلبه را با علوم جانبی آشنا می‌کند و در رشد فکری و گسترش اطلاعات علمی آن‌ها مؤثر است. عقاید و کلام، تفسیر و علوم قرآن، علوم حدیث، تاریخ اسلام، ادبیات فارسی، روش تحقیق و اخلاق از جمله مهم‌ترین دروس جنبی هستند که البته گذراندن آن‌ها الزامی است.
روش تحقیق و تقریرنویسی و تفسیر تخصصی نیز ازجمله دروس جنبی دوره خارج و سطح چهار حوزه است.
«درس اخلاق» از مهم‌ترین دروس جنبی حوزه است و از امتیازات حوزه علمیه نسبت به سایر نظام‌های آموزشی به‌شمار می‌رود. اصولاً هدفی که طلبه دنبال می‌کند جز با تهذیب و خودسازی و رسیدن به مکارم اخلاق محقق نمی‌شود.
هرچند اخلاق عمدتاً با مشاهده رفتار و عمل اسوه‌های اخلاقی و اساتید حوزه منتقل می‌شود، اما دروسی نیز به عنوان اخلاق گفتاری درنظر گرفته شده و به‌طور معمول در روزهای پنجشنبه که دروس اصلی حوزه تعطیل است ارائه می‌شود.
چرا «خارج»؟
هر یک از دروس مقدماتی و سطح حوزه علمیه بر محوریت یکی از کتاب‌های موجود تدریس می‌شود که نام بزرگانی چون شهید ثانی، شیخ انصاری، آخوند خراسانی، علامه طباطبایی و... بر جایگاه نویسنده آن کتاب‌ها نقش بسته است.
اما در درس خارج، استاد که خود مجتهد یا بعضاً مرجع تقلید است، خارج از متن یک کتاب خاص به بیان نظرات فقهی و اصولی خود در موضوعات منتخب می‌پردازد؛ هرچند در ضمن درس به ده‌ها و صدها کتاب فقهی، اصولی و حدیثی استناد می‌کند. البته برای حفظ نظم و سیر منطقی مباحث، معمولاً سرفصل‌های یکی از کتب فقهی و اصولی را به عنوان مبنا قرار می‌دهد.
می‌توان گفت دروس مقدمات و سطح، «کتاب‌محور» و دروس خارج «استادمحور» یا به نوعی «موضوع‌محور» هستند.
استادت را انتخاب کن!
طلاب سطوح عالی حوزه علمیه معمولاً در انتخاب استاد خود آزاد هستند و در صورت وجود چند گزینه می‌توانند دست به انتخاب بزنند. طلاب دروس خارج دایره انتخاب وسیعی دارند و گاه از میان ده‌ها استاد، استادی که روش تدریسش را می‌پسندند، انتخاب می‌کنند.
البته این انتخاب تأثیری در ارزیابی یا قبولی طلبه ندارد، چون امتحانات سطوح عالی به‌شکل مصاحبه حضوری و ارزیابی کیفی با حضور سه یا چهار استاد دیگر انجام می‌شود و استاد مدرس نقش زیادی در ارزیابی نخواهد داشت.
انتخابی بودن دروس خارج سبب شده تعداد شاگردان دروس اساتید نیز متفاوت باشد؛ برخی شلوغ و برخی خلوت. شلوغ بودن دروس ممکن است نشانه اعتبار علمی استاد یا برعکس، ساده بودن محتوای درس او باشد. از سوی دیگر، شلوغ بودن درس ممکن است مانع از شکل‌گیری بحث و گفت‌وگوی استاد با همه طلبه‌ها شود.
روش تدریس خارج
استاد درس خارج، نظرات مختلف فقها و علما درباره یک موضوع را نقل می‌کند و به ارزیابی یا رد و تأیید آن‌ها می‌پردازد. همچنین با بیان مستندات موجود از قرآن، روایات و دلایل عقلی، موضوع فقهی یا اصولی را تطبیق می‌دهد و در نهایت نظر فقهی و اصولی خود را به‌صورت استدلالی اعلام می‌کند.
در این درس شاگردان می‌توانند نظرات استاد را به نقد و مناقشه بکشند و بسیاری اوقات بحث‌های جدی علمی درمی‌گیرد.
همچنین شاگردان باید درس استاد را با ادبیات خود تقریر کرده و با تکمیل منابع و اقوال، نظر اجتهادی خود را نیز به نگارش درآورند.
موضوع دروس خارج
در دروس خارج فقه یکی از موضوعات فقهی از ابواب مختلف طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، تجارت، قضا و... به عنوان نمونه مورد بحث قرار می‌گیرد. هرچند هدف دروس خارج آموختن روش اجتهاد است و موضوع درس اهمیت چندانی در این مسیر ندارد، ولی با توجه به فعالیت علمی فشرده و عمیق اساتید و طلاب در طول مدت دروس خارج، موضوعاتی که بیشتر مورد بحث قرار می‌گیرند معمولا بیشتر تعمیق می‌شوند و ضریب پیدا می‌کنند.
به منظور استفاده از این ظرفیت در سال‌های اخیر بسیاری از اساتید خارج موضوعات نوپدید و کمتر پرداخته‌شده را به عنوان موضوع درس خارج برگزیده‌اند که به حل مسائل فقهی موردنیاز جامعه در خلال درس کمک شایانی می‌کند.
درس پژوهشی
درس خارج تنها یک درس نیست، بلکه در واقع نوعی پژوهش است که با راهنمایی استاد انجام می‌شود. پژوهشی که در این درس انجام می‌شود «تقریرنویسی» نام دارد که به معنای نوشتن مطالب استاد از منظر طلبه و ویرایش علمی و مستندسازی آن و نیز اضافه کردن پژوهش‌ها و دیدگاه‌های نویسنده تقریر است. تقریرنویسی علاوه بر ثبت نظرات استاد، به فهم عمیق و رشد علمی تقریرنویس هم کمک می‌کند.
به حاصل این تلاش علمی، تقریرات درس خارج یک استاد گفته می‌شود که به قلم یکی از شاگردان نوشته شده است.
مرسوم است شاگردان تقریرات خود را برای تأیید به استاد عرضه می‌کنند و استاد نیز نظر خود را درباره آن به صورت تقریظ یا یادداشت می‌نویسد که سبب اعتبار تقریرات می‌شود.
برخی تقریرات در صورت دارا بودن ارزش علمی در قالب مقاله، پایان‌نامه و کتاب به چاپ می‌رسد. بسیاری از کتب ارزشمند موجود، متن همین تقریرات فقهای بزرگ بوده است.
پایان درس خارج
از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، زمان این دوره برای افراد متفاوت است. در واقع پایان درس خارج زمانی است که طلبه توانایی اجتهاد را بدست آورده باشد و این توانایی به تأیید اساتید برسد.
از این نظر مرحله خارج، محدودیت زمانی ندارد، ولی این دوره از نظر مدیریت حوزه علمیه دست‌کم 6 سال به طول می‌انجامد.
طلابی که به درجه اجتهاد نائل می‌شوند، حسب معمول از استادان خود یادداشتی به نام اجازه اجتهاد دریافت می‌کنند.
مدارک علمی حوزوی
هرچند بسیاری از حوزویان از ارزش‌گذاری علوم دینی با مدرک پرهیز دارند، اما ضرورت‌های اداری سبب شده این امر در سال‌های گذشته محقق شود.
مدارک علمی حوزه در چهار سطح بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی به واجدان شرایط اعطا می‌شود. این مدارک با مدارک علمی دانشگاهی معادل‌سازی شده‌اند تا طلاب نیز بتوانند در صورت نیاز در سایر نظام‌های آموزشی ادامه تحصیل دهند یا در فرایندهای استخدامی شرکت کنند.
از این نظر سطح یک حوزه علمیه معادل دو دوره دیپلم و فوق‌دیپلم در نظام آموزشی رسمی کشور است و پایان سطح دو و سه نیز به ترتیب معادل کارشناسی و کارشناسی‌ارشد شناخته شده است. در نهایت سطح چهار حوزه علمیه نیز معادل دکترا خواهد بود.
طلاب سطوح و خارج برای دریافت مدارک و مدارج علمی خود پایان‌نامه تخصصی ارائه می‌دهند.
محمد ولیان‌پور
نظر شما