نذورات را یکی از قابلیت‌های جوامع شیعی می‌دانیم. ظرفیت بی‌نظیر اقتصادی یا غیراقتصادی که ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد و یکی از مهم‌ترین برکات آن، گره‌گشایی از مشکلات محرومان و فقرزدایی از جامعه اسلامی است.
صحبت‌های ما با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عباس شفیعی‌نژاد، مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) با محوریت ثمرات و برکات نذورات در فقرزدایی از جامعه اسلامی را در ادامه می‌خوانید.
نقش نذورات در تربیت دینی افراد
دکتر شفیعی‌نژاد با اشاره به اینکه نذر نوعی توسل و وسیله جستن برای رسیدن به فضل الهی و تقرب به خداوند است، می‌گوید: در آیات قرآن به اهمیت نذر و وفای به آن و به‌طور کلی تبرعات تأکید بسیاری شده است. به‌طور نمونه خداوند در آیه۲۷۰ سوره بقره چنین آورده است: «هر چه انفاق کنید و یا به نذر صدقه دهید، همانا خداوند می‌داند و ستمکاران را در دو جهان یار و معینی نخواهد بود» یا در آیه۷ سوره دهر، به وفای به نذر تأکید و بیان می‌کند: «بندگان خدا، وفای به نذر کرده، می‌ترسند از روزی که شر آن گسترده است».
او در توضیح اهتمام تمامی انبیای الهی و امت‌های گذشته به نذر، بیان می‌کند: قرآن کریم داستان نذر مادر حضرت مریم(س) را نقل کرده و می‌فرماید «به یاد آورید هنگامی را که همسر عمران گفت: خداوندا آنچه در رحم دارم برای تو نذر کردم که آزاد و در خدمت خانه تو باشد. از من بپذیر که تو شنوا و دانایی» و در سوره مریم پس از نقل داستان تولد حضرت عیسی(ع) خدای متعال به حضرت مریم(س) می‌فرماید: «هر گاه کسی از انسان‌ها را دیدی با اشاره بگو: «من برای خداوند رحمان روزه‌ای نذر کرده‌ام؛ بنابراین با کسی سخن نمی‌گویم». خداوند در آیه ۷ سوره انسان، هنگامی که یکی از ویژگی‌های عبادالرحمن را برمی‌شمارد، می‌فرماید: ایشان به نذر خویش وفا می‌کنند و از قیامت می‌ترسند. این موارد همگی حکایت از این دارد که نذر اهمیت والایی در تربیت دینی افراد دارد.
در اقتصاد اسلامی تبرعات به فقرزدایی کمک می‌کند
مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تصریح می‌کند: به غیر از آثار اجتماعی و برکاتی که نذر در اقتصاد اسلامی دارد، از بُعد فردی هم در تربیت دینی، اثرگذار است و در آیات قرآن اهتمام بسیاری به نذر و پیشکش کردن قربانی شده است. نذر، تشکر از خداوند است برای نعمت‌هایی که عطا کرده یا درخواستی از خداوند برای دست پیدا کردن به نعمتی. نذر علاوه بر آثار اجتماعی و فواید بی‌شماری که با خود به همراه دارد، به رفع فقر و بالا بردن شاخص‌های اقتصاد کمک می‌کند. بالا بردن سطح تولید ملی، اشتغال، رفع بیکاری و کم کردن از تورم، بخشی از شاخص‌های کلان اقتصادی بوده و مطالعات و تحقیقات زیادی هم در این حوزه برای میزان و دامنه اثربخشی آن صورت گرفته است.
او ادامه می‌دهد: برای جایگاه نذر در اقتصاد کلان می‌توان گفت تبرعات در ادبیات اقتصاد متعارف در بخش سوم اقتصاد قرار دارد. با تأملی در آثار اقتصاددانان، به‌خصوص اقتصاد کلاسیک و سرمایه‌داری، بخش خصوصی و فرد و اصالت او مورد توجه قرار می‌گیرد. در اقتصاد کمونیستی و مارکسیستی، بخش دولتی و اصالت جمع مورد توجه قرار گرفت. گرایش‌های دیگر اقتصاد، مثل اقتصاد کینزی و نهادگرا نیز به بخش دولت توجهات زیادی داشتند اما بخشی مغفول مانده بود که با عنوان بخش سوم اقتصاد مورد توجه قرار گرفت. در این مورد توجه کامل نه به فرد است نه به دولت. در جامعه معمولاً افرادی هستند که از امکانات جامعه بهره‌مند نشده‌اند. بنابراین بخش سوم اقتصاد که توسط خیریه‌ها و ان‌جی‌اوها مدیریت می‌شد توسط گروه‌هایی که کمک‌های انسان‌دوستانه و بشردوستانه انجام می‌دادند به معضل فقر غلبه کرده و از گروه‌های فقیر جامعه دست‌گیری می‌کنند.
نذورات و توزیع عادلانه ثروت در جامعه
دکتر شفیعی‌نژاد به اقتصاد اسلامی اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در اصول اقتصاد اسلامی به نذر به‌عنوان مسئله‌ای ثانوی توجه نشده است. در همان اصول اولیه اقتصاد اسلامی در کنار اقتصاد دولتی و اقتصاد خصوصی، اقتصاد بخش عمومی داریم. به همین منظور بخشی از منابع جامعه اسلامی به عنوان منابع عمومی قرار می‌گیرد. ابتکار شهید صدر(ره) این بود که نظام توزیعی معرفی کرد که بخشی از آن مربوط به تبرعات بود. نذر هم به‌عنوان بخشی از تبرعات می‌تواند در توزیع عادلانه ثروت در جامعه نقش مؤثری داشته باشد.
او تأکید می‌کند: توزیع عادلانه ثروت بیت‌المال وظیفه دولتمردان اسلامی و همچنین همه اقشار جامعه در حد و اندازه خودشان است، چرا که یکی از اصول اساسی اقتصاد اسلامی، گردش سالم پول و ثروت در جامعه به‌گونه‌ای است که همه طبقات اجتماعی از امکانات موجود بهره‌مند شوند. یکی از مهم‌ترین آیاتی که آن را سند اقتصاد اسلامی و معیار و شاخص می‌دانیم، آیه ۷ سوره حشر است. خداوند در این خصوص بیان می‌کند شیوه توزیع منابع در جامعه اسلامی باید به‌گونه‌ای باشد که ثروت در دست ثروتمندان جامعه دست‌به‌دست نشود. به بیانی دیگر، هرگونه مدیریت اقتصادی که منجر به گردش ناسالم اقتصاد و سرمایه شود و تنها طبقات خاص اجتماعی از ثروت جامعه بهره‌مند شوند، عملی برخلاف اصول اقتصادی اسلام است، زیرا این مدیریت ناسالم، ستم‌گرانه و مصداق بارز و آشکار بی‌عدالتی است.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: نظام توزیعی اسلام، از توزیع پیش از تولید که مربوط به منابع تولید است شروع شده و تا توزیع پس از تولید که همان توزیع سهم عوامل است ادامه پیدا می‌کند. اصول اقتصاد اسلامی بر اساس قراردادها و اصول حاکم بر قراردادها و توزیع مجددی که مرحله سوم از توزیع است یعنی همان تبرعات در کنار دو بخش دیگر سود جسته و کامل‌کننده نظام توزیع است. نظامی که شهید صدر(ره) از آن به ضمان اعاله و کفالت عامه تعبیر کرده است. در این صورت افرادی که موفق نشده‌اند در دو مرحله ابتدایی توزیع بهره‌مند شده و نیازهای خود را برطرف کنند، با کمک نذورات از آنان دست‌گیری شود. بخشی از مرحله سوم بر عهده دولت و بخش دیگر نیز بر عهده عموم مردم است.
حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد در پایان با بیان اینکه نذورات می‌تواند به فقرزدایی از جامعه اسلامی کمک شایانی کند، می‌گوید: بخش مهمی از نذورات، سنتی است و برای ائمه اطهار(ع)، هیئت‌ها، مراسم مذهبی و... صورت می‌گیرد. این نذر را مردم از قدیم‌الایام داشته‌اند و در جامعه کنونی نیاز به ساماندهی دارد. در بحث نذر و مناسک دینی نیازمند تبلیغ و جهاد تبیین هستیم. باید جایگاه نذر را در ادبیات دینی و نقش آن را در تربیت نسل انسان معرفی و از ظرفیت‌هایی مثل مساجد، امامزاده‌ها و... حداکثر استفاده را کنیم.
نقش نذورات در تربیت دینی افراد
دکتر شفیعی‌نژاد با اشاره به اینکه نذر نوعی توسل و وسیله جستن برای رسیدن به فضل الهی و تقرب به خداوند است، می‌گوید: در آیات قرآن به اهمیت نذر و وفای به آن و به‌طور کلی تبرعات تأکید بسیاری شده است. به‌طور نمونه خداوند در آیه۲۷۰ سوره بقره چنین آورده است: «هر چه انفاق کنید و یا به نذر صدقه دهید، همانا خداوند می‌داند و ستمکاران را در دو جهان یار و معینی نخواهد بود» یا در آیه۷ سوره دهر، به وفای به نذر تأکید و بیان می‌کند: «بندگان خدا، وفای به نذر کرده، می‌ترسند از روزی که شر آن گسترده است».
او در توضیح اهتمام تمامی انبیای الهی و امت‌های گذشته به نذر، بیان می‌کند: قرآن کریم داستان نذر مادر حضرت مریم(س) را نقل کرده و می‌فرماید «به یاد آورید هنگامی را که همسر عمران گفت: خداوندا آنچه در رحم دارم برای تو نذر کردم که آزاد و در خدمت خانه تو باشد. از من بپذیر که تو شنوا و دانایی» و در سوره مریم پس از نقل داستان تولد حضرت عیسی(ع) خدای متعال به حضرت مریم(س) می‌فرماید: «هر گاه کسی از انسان‌ها را دیدی با اشاره بگو: «من برای خداوند رحمان روزه‌ای نذر کرده‌ام؛ بنابراین با کسی سخن نمی‌گویم». خداوند در آیه ۷ سوره انسان، هنگامی که یکی از ویژگی‌های عبادالرحمن را برمی‌شمارد، می‌فرماید: ایشان به نذر خویش وفا می‌کنند و از قیامت می‌ترسند. این موارد همگی حکایت از این دارد که نذر اهمیت والایی در تربیت دینی افراد دارد.
در اقتصاد اسلامی تبرعات به فقرزدایی کمک می‌کند
مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تصریح می‌کند: به غیر از آثار اجتماعی و برکاتی که نذر در اقتصاد اسلامی دارد، از بُعد فردی هم در تربیت دینی، اثرگذار است و در آیات قرآن اهتمام بسیاری به نذر و پیشکش کردن قربانی شده است. نذر، تشکر از خداوند است برای نعمت‌هایی که عطا کرده یا درخواستی از خداوند برای دست پیدا کردن به نعمتی. نذر علاوه بر آثار اجتماعی و فواید بی‌شماری که با خود به همراه دارد، به رفع فقر و بالا بردن شاخص‌های اقتصاد کمک می‌کند. بالا بردن سطح تولید ملی، اشتغال، رفع بیکاری و کم کردن از تورم، بخشی از شاخص‌های کلان اقتصادی بوده و مطالعات و تحقیقات زیادی هم در این حوزه برای میزان و دامنه اثربخشی آن صورت گرفته است.
او ادامه می‌دهد: برای جایگاه نذر در اقتصاد کلان می‌توان گفت تبرعات در ادبیات اقتصاد متعارف در بخش سوم اقتصاد قرار دارد. با تأملی در آثار اقتصاددانان، به‌خصوص اقتصاد کلاسیک و سرمایه‌داری، بخش خصوصی و فرد و اصالت او مورد توجه قرار می‌گیرد. در اقتصاد کمونیستی و مارکسیستی، بخش دولتی و اصالت جمع مورد توجه قرار گرفت. گرایش‌های دیگر اقتصاد، مثل اقتصاد کینزی و نهادگرا نیز به بخش دولت توجهات زیادی داشتند اما بخشی مغفول مانده بود که با عنوان بخش سوم اقتصاد مورد توجه قرار گرفت. در این مورد توجه کامل نه به فرد است نه به دولت. در جامعه معمولاً افرادی هستند که از امکانات جامعه بهره‌مند نشده‌اند. بنابراین بخش سوم اقتصاد که توسط خیریه‌ها و ان‌جی‌اوها مدیریت می‌شد توسط گروه‌هایی که کمک‌های انسان‌دوستانه و بشردوستانه انجام می‌دادند به معضل فقر غلبه کرده و از گروه‌های فقیر جامعه دست‌گیری می‌کنند.
نذورات و توزیع عادلانه ثروت در جامعه
دکتر شفیعی‌نژاد به اقتصاد اسلامی اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در اصول اقتصاد اسلامی به نذر به‌عنوان مسئله‌ای ثانوی توجه نشده است. در همان اصول اولیه اقتصاد اسلامی در کنار اقتصاد دولتی و اقتصاد خصوصی، اقتصاد بخش عمومی داریم. به همین منظور بخشی از منابع جامعه اسلامی به عنوان منابع عمومی قرار می‌گیرد. ابتکار شهید صدر(ره) این بود که نظام توزیعی معرفی کرد که بخشی از آن مربوط به تبرعات بود. نذر هم به‌عنوان بخشی از تبرعات می‌تواند در توزیع عادلانه ثروت در جامعه نقش مؤثری داشته باشد.
او تأکید می‌کند: توزیع عادلانه ثروت بیت‌المال وظیفه دولتمردان اسلامی و همچنین همه اقشار جامعه در حد و اندازه خودشان است، چرا که یکی از اصول اساسی اقتصاد اسلامی، گردش سالم پول و ثروت در جامعه به‌گونه‌ای است که همه طبقات اجتماعی از امکانات موجود بهره‌مند شوند. یکی از مهم‌ترین آیاتی که آن را سند اقتصاد اسلامی و معیار و شاخص می‌دانیم، آیه ۷ سوره حشر است. خداوند در این خصوص بیان می‌کند شیوه توزیع منابع در جامعه اسلامی باید به‌گونه‌ای باشد که ثروت در دست ثروتمندان جامعه دست‌به‌دست نشود. به بیانی دیگر، هرگونه مدیریت اقتصادی که منجر به گردش ناسالم اقتصاد و سرمایه شود و تنها طبقات خاص اجتماعی از ثروت جامعه بهره‌مند شوند، عملی برخلاف اصول اقتصادی اسلام است، زیرا این مدیریت ناسالم، ستم‌گرانه و مصداق بارز و آشکار بی‌عدالتی است.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: نظام توزیعی اسلام، از توزیع پیش از تولید که مربوط به منابع تولید است شروع شده و تا توزیع پس از تولید که همان توزیع سهم عوامل است ادامه پیدا می‌کند. اصول اقتصاد اسلامی بر اساس قراردادها و اصول حاکم بر قراردادها و توزیع مجددی که مرحله سوم از توزیع است یعنی همان تبرعات در کنار دو بخش دیگر سود جسته و کامل‌کننده نظام توزیع است. نظامی که شهید صدر(ره) از آن به ضمان اعاله و کفالت عامه تعبیر کرده است. در این صورت افرادی که موفق نشده‌اند در دو مرحله ابتدایی توزیع بهره‌مند شده و نیازهای خود را برطرف کنند، با کمک نذورات از آنان دست‌گیری شود. بخشی از مرحله سوم بر عهده دولت و بخش دیگر نیز بر عهده عموم مردم است.
حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد در پایان با بیان اینکه نذورات می‌تواند به فقرزدایی از جامعه اسلامی کمک شایانی کند، می‌گوید: بخش مهمی از نذورات، سنتی است و برای ائمه اطهار(ع)، هیئت‌ها، مراسم مذهبی و... صورت می‌گیرد. این نذر را مردم از قدیم‌الایام داشته‌اند و در جامعه کنونی نیاز به ساماندهی دارد. در بحث نذر و مناسک دینی نیازمند تبلیغ و جهاد تبیین هستیم. باید جایگاه نذر را در ادبیات دینی و نقش آن را در تربیت نسل انسان معرفی و از ظرفیت‌هایی مثل مساجد، امامزاده‌ها و... حداکثر استفاده را کنیم.
نظر شما