سابقه موضوع رعایت حقوق کودکان و فرزندان در دنیای امروزی به حدود صد سال پیش می‌رسد و اصل ماجرای کنوانسیون حقوق کودک بعد از جنگ جهانی اول آغاز شد و در سال ۱۹۸۹ به یک بیانیه و قرارداد دقیق و کاملی رسید؛ البته تعریف این کنوانسیون که حقوق کودکان زیر هجده سال را در بر می‌گیرد، ایرادات و ابهاماتی را در بر دارد اما توانسته تا حدودی جهان امروز را در خصوص چگونگی رفتار با کودکان راضی نگه دارد.

در نگاه دینی حق و تکلیف دو مسئله مقابل هم نیست که انسان یک سری تکالیف برعهده داشته باشد و بر اساس همان تکالیف بخواهد متقابلا یک سری جایگاه و مقام را طلب کند؛ بلکه حق و تکلیف یکسان است.

بدین معنا که اگر خداوند متعال تکلیف را برعهده کسی گذاشته است و او را ملزم به اطاعت در مسیر پذیرش اوامر و نواهی خود کرده است، در حقیقت می‌خواهد او را از انجام تکلیف به سوی حق و جایگاه واقعی خودش برساند؛ بنابراین انسان در نگاه دینی آنچه را که انجام می‌دهد و باید انجام بدهد در حقیقت برای رسیدن به آن مقام، شان و جایگاه واقعی خودش است که بر او واجب یا حرام تلقی شده است.

در همین راستا برای کسب اطلاعات بیشتر درخصوص حق و تکالیف والدین و فرزندان نسبت به یکدیگر با رئیس بنیاد بین المللی صحیفه سجادیه به گفت‌وگو پرداختیم.

حجت الاسلام مرتضی وافی در خصوص حقوق متقابل والدین و فرزندان توضیح داد: خداوند در آیات قرآنی کنار دستور به پرستش خودش و نهی از شرک به خدای متعال وعبادت او، اطاعت و احسان نسبت به والدین را قرار داده که این موضوع نشان می‌دهد همچنان که انسان باید نسبت به پدر و مادر خود وظایفی را انجام دهد، بایستی به این امر هم توجه داشته باشد که خداوند خواسته است این حق پدر و مادر بر حقی که فرزند بر والدین دارد پیشی بگیرد و هر انسانی نسبت به پدر و مادرش باید خودش را پایین‌تر و در انجام حقوق و وظایف جدی‌تر ببیند.

وی ضمن بیان اینکه باید بدانیم که فرزند برای پدر و مادر یک کالا و شیء نیست که هرگونه بخواهند با او رفتار کنند، ادامه داد: اگر پدر و مادر بدانند که فرزند طبق روایات رحمت، نعمت و برکت زندگی و همچنین امانتی است که به دست آن‌ها سپرده شده و مالک حقیقی فرزندان خداوند متعال است، در این صورت نسبت به تربیت او، آموختن آداب فردی و اجتماعی و دینی، همچنین نسبت به محبت و تشویق و ترغیب او کار خود را جدی میگیرند و انجام می‌دهند.

استاد حوزه علمیه ضمن اشاره به دعای بیست و پنجم صحیفه سجادیه و تعبیر«وَ أَعِنِّی عَلَی تَرْبِیَتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ ، وَ بِرِّهِمْ»، عنوان کرد: این دعا نشان دهنده اهمیت تربیت، تادیب، تشویق به نیکی و همراهی فرزندان است که از وظایف اصلی پدر و مادر نسبت به فرزندان به شمار می‌رود؛ بایستی والدین این موضوع را بدانند که بر اساس روایات اگر نسبت به فرزندان کوتاهی کنند چه برسد به اینکه آن‌ها را عاق کنند، یعنی از خود دور کنند، از آنان سلب مسئولیت کنند و آن‌ها را به انواع گوناگون نفرین کنند؛ علاوه بر اینکه این رفتار بر روی روح و روان و آینده فرزندان تاثیر می‌گذارد، این ماجرا خود پدر و مادر را نیز دچار و گرفتار خواهد کرد.

وی با بیان این مطلب که اگر پدر و مادری فرزند خود را عاق کند آثار آن به سمت او بازمی‌گردد، افزود: در برخی از روایات فرموده‌اند که این جنس از لعن و نفرین، دائما فرزندان را مورد نکوهش قرار دادن، بی توجهی کردن نسبت به آن‌ها و فحاشی کردن؛ آثار و بازتابی دارد که به خود والدین باز می‌گردد، آن‌ها را فقیر می‌کند، زمینه نارضایتی فرزندان را به وجود می‌آورد و ممکن است خوشان نیز به دلیل بد اخلاقی و بد رفتاری مورد عاق فرزندان قرار بگیرند.

حجت الاسلام وافی ضمن تأکید بر توجه به آیات قرآنی تصریح کرد: با نگاهی بر زندگی اولیای الهی از جمله حضرت لوط، ابراهیم و نوح متوجه دلسوزی، شفقت و توجه آنان نسبت به فرزندانشان می‌شویم که چگونه تا لحظه آخر دعای خیر برای فرزندان خود می‌کردند؛ این موارد آیاتی هستند که نشان می‌دهند چگونه والدین نیز باید نسبت به وظایف و حقوقی که برعهده دارند مراقبت داشته باشند.

کارشناس دینی ضمن اشاره به روایتی از امام صادق (ع) به نقل از رسول خدا (ص)، اظهار کرد: حضرت فرمودند خدا رحمت کند کسی که فرزند خود را در کارهای خیر و ارزشمند همراهی و کمک می‌کند، اصحاب پرسیدند چگونه پدر و مادر باید فرزند خود را حمایت کنند که حضرت در جواب فرمودند کار آسان را برای او بار کنند، کار آسان را از او قبول کنند، بر او سخت نگیرند، مسئولیت بیش از توان به او ندهد، در برابر اشتباهات فرزند گذشت داشته باشند و با تندی و ترش رویی با او رفتار نکنند و نگویند که چون فرزند من است با او هرطور که می‌خواهم رفتار می‌کنم و یا بچه است و نمی‌فهمد پس من حق دارم مانند یک فرد سفیه و نادان با او برخورد کنم.

وی درخصوص حقوق فرزندان ادامه داد: پدر و مادر موظف هستند که برای فرزندشان نام نیک و خوب انتخاب کنند، مادر به او شیر بدهد و از شیره جان خود محروم نکند، به او محبت کنند، در تربیت کردن او تا جایی که امکان دارد تلاش کنند و برای فرزند زمینه رفاه و آسایش را فراهم کنند؛ در همین راستا امام سجاد (ع) می‌فرماید خدا بیش از همه از کسی راضی است که نسبت به اهل و عیال و فرزندانش سخت نگیرد و در حد توانش زمینه آسایش را برای آنها فراهم کند.

حجت الاسلام وافی ضمن اشاره به رسالت الحقوق امام سجاد (ع) گفت: امام سجاد (ع) خطاب به پدر و مادر می‌فرماید که باید بدانی که این فرزند مربوط و منسوب به تو است، بنابراین نیک و بد او در این جهان به تو بستگی دارد؛ یعنی اگر خوب باشد دیگران تو را دعا می‌کنند و اگر بد باشد نیز برای تو اثرات بد خواهد داشت؛ بر همین اساس پدر و مادر باید بدانند اگر در حق فرزند کار خوبی انجام دهند در نزد خداوند پاداش دارد و همچنین اگر نسبت به فرزند بد رفتاری کنند کیفر دارد و مورد خشم و غضب الهی قرار خواهند گرفت.

وی با بیان اینکه والدین باید به فرزندان در زندگی حق انتخاب و اختیار بدهند و سلایق خود را به آنان تحمیل نکنند، افزود: امیرالمومنین (ع) فرمودند سلیقه خود را به فرزندانتان تحمیل نکنید، زیرا آنها برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‌اند؛ البته پایه‌ امر و نهی و رفتارهای والدین باید مطابق شرع، عقل و عرف باشد، اما گاهی پدر و مادر به بهانه اینکه خیر و صلاح فرزند را می‌خواهند سلیقه خود را تحمیل می‌کنند و آن‌ها را مجبور می‌کنند که مطابق سلیقه خودشان رفتار کنند.

رئیس بنیاد بین المللی صحیفه سجادیه با تاکید بر رفاقت والدین با فرزندان، خاطرنشان کرد: والدین نباید حس برتری جویی و برخورد از موضع بالا با فرزندان خود داشته باشند، بلکه باید با دلسوزی، شفقت و رفاقت به او امر و نهی کنند.

وی ادامه داد: والدین موظف هستند به فرزند خود علم بیاموزند که بنابر بسیاری از روایات مصداق این علم آموزی آشنا کردن فرزندان با قرآن است، همچنین حق دیگری که پدر و مادر باید برای فرزندان ادا کنند این است که آن‌ها را با رزق و روزی حلال و پاکیزه بزرگ کنند، به آنان ورزش‌هایی از جمله شنا، تیراندازی و اسب سواری که جزء ورزش‌های ارزشمند است بیاموزند، والدین باید در دوره کودکی با فرزندان خود کودکانه رفتار کنند و هنگامی که بزرگ‌تر و قادر به درک مسائل شدند فرقی بین فرزندان نگذارند، زیرا این کار بسیار ناشایست، غیر دینی و ضد تربیتی است که تاثیر منفی بر روی فرزندان می‌گذارد.

حجت الاسلام و المسلمین وافی تصریح کرد: اگر حقوق فرزندان از سوی پدر و مادر از دوران کودکی تا بزرگسالی به درستی رعایت شود، آنان در بسیاری از موارد حق شناس و قدر شناس شده و با تربیت درست وارد جامعه خواهند شد و در بزرگسالی برای پدر و مادر خود عصای دست و مشاورانی قابل می‌شوند.

وی درخصوص آثار حقوقی عاق والدین ادامه داد: طبیعی است اگر پدر و مادری فرزند خود را عاق کنند، آثار وضعی و دینی برای آنان خواهد داشت ولی در رابطه با آثار حقوقی طبیعتا صرف گفتن زبانی و ناراحتی قلبی کفایت نمی‌کند بلکه ابراز آن نیازمند اقدام است؛ به عنوان مثال ملکی را به نام او نزند.

وی در پاسخ به این سؤال که فرزند در چه وضعیتی می‌تواند والدین خود را عاق کند، اینگونه گفت: طبق روایتی از پیامبر خدا (ص) اصل این موضوع ثابت می‌شود یعنی فرزند نیز می‌تواند والدین خود را عاق کند که آثاری را هم به دنبال دارد؛ اما لازم به ذکر است مطابق آنچه که در ادعیه آمده اصل بر این باشد که خواسته و رضایت پدر و مادر بر خواسته و رضایت فرزندان مقدم باشد و طبق سخن امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه فرزند دعا کند و بگوید خداوندا کمک کن که اگر پدر و مادر در حق من کمی خدمت کردند این خدمت را زیاد و ارزشمند بدانم و آن خدمتی را که من در حق آنان می‌کنم کم به شمار بیاورم؛ به طور کلی فرزند باید چنین دیدگاهی داشته باشد و از خداوند تقاضا کند برای وظایفی که نسبت به والدین دارد علم و بصیرت آن را هم به او عطا کند و توفیق عمل نیز به او بدهد که حتی یک مورد را هم برای خدمت به پدر و مادر را از دست ندهد؛ بنابراین اگر فرزند چنین اعمالی را با میل قلبی و بدون اکراه نسبت به والدین خود انجام دهد به ندرت پیش می‌آید که بخواهد پدر و مادرش را عاق کند.

حجت الاسلام وافی ضمن بیان اینکه اثرات عاق کردن فرزند به خود والدین نیز برمی‌گردد، افزود: روایتی در بحارالانوار وجود دارد که در آن پیامبر خدا(ص) خطاب به حضرت علی (ع) می‌فرماید علی جان پدر و مادری که فرزند خود را لعن می‌کند زمینه عاق خودشان را به وجود می‌آورند؛ بنابراین کسی که زبان به نفرین باز می‌کند در بسیاری از مواقع اثر آن به سمت خود او بر خواهد گشت.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: البته در روایات آمده که اگر والدین از سوی فرزندان عاق شدند، در روز قیامت خداوند متعال آن‌ها را مقابل اولادشان نگه می‌دارد و از خوبی‌ها و اعمال صالح پدر و مادر به قدری به فرزندان می‌دهد تا آنان راضی بشوند؛ چراکه حق الناس تلقی می‌شود.

وی درخصوص مراحل و مراتب عاق و نفرین کردن ادامه داد: بنای دستورات دینی این است به سمت عاق یکدیگر نرویم؛ بلکه از طریق اصطلاحا رو ترش کردن، ابراز ناراحتی کردن و یا حتی در جایی که پدر و مادر شاهد خطایی از سمت فرزندشان هستند او را تنبیه و جریمه کردن آن هم با شرایط خاص خودش می‌توانند فرزندشان را متوجه اشتباهاتش کنند. به طور کلی فرزند باید به طرق مختلف متوجه اشتباه خود شود و این یک اصل تربیتی است که برای هر فرزند متفاوت است و گاهی اینکه پدر و مادر با او سخن نگویند و بی توجهی کنند برای یک فرزند ممکن است سخت‌ترین تنبیه باشد، بنابراین تا این روش‌ها وجود دارد نباید به سمت عاق کردن رفت.

کارشناس دینی اظهار کرد: در مراحلی که منجر به عاق کردن می‌شود والدین باید واقف به این موضوع باشند که هنوز شخصیت کودک یا نوجوان آن‌ها کامل نشده، حتی از نظر عقلی هنوز کامل رشد نکرده، خوب و بد را درست تشخیص نمی‌دهد، او جایز الخطاست و زمینه خطا و بزهکاری در او وجود دارد؛ بنابراین توجه به این مسائل و تفکر درخصوص اینکه گاهی شاید خود والدین نیز مسبب بروز رفتار اشتباه از سوی فرزندشان باشند، هیچ گاه نوبت به مرحله عاق کردن نمیرسد و فرزند به چنین مصیبتی گرفتار نخواهد شد.

وی افزود: پدر و مادر نمی‌توانند برای هر موضوع و مناسبتی فرزند خود را عاق کنند و یا برعکس فرزند نمی‌تواند هرگاه که خواست زبان به نفرین و بدخواهی والدین خود باز کنند، البته در روایات آمده است که پدر و مادرها مراقب باشند تا جایی که میتوانند فرزندان خود را نفرین نکنند که مبادا با اجابت همراه شود، چراکه ممکن است اینگونه دعاهای همراه با شر اجابت شود و مصیبت به همراه دارد و آثار وضعی پیدا می‌کند.

حجت الاسلام و المسلمین وافی توضیح داد: همانطور که می‌دانیم بسیاری از این عاق و نفرین کردن‌ها در هنگام ناراحتی، عصبانیت و استیصال پیش می‌آید، بنابراین در چنین موقعیت‌هایی انسان باید خشم خود را کنترل کند و زبان به گفتن جملات ناشایست باز نکند؛ ولی اگر چنین اتفاقی افتاد بلافاصله پس از توجه نسبت به این حرف و رفتار خودش در محضر خداوند توبه و عذرخواهی کند و از خداوند بخواهد که آن جملاتی را که نسبت به فرزند خود بیان کرد را در عالم خلقت جاری نکند و تاثیری برایش قرار ندهد.

وی با اشاره به اینکه والدین به دلخواه نمی‌توانند فرزندان خود را عاق کنند، ادامه داد: گاهی والدین از فرزندان خود خواسته‌های خلاف شرع و اخلاق دارند که در چنین شرایطی فرزند نمی‌تواند آنان را همراهی کند، به همین دلیل اگر والدین او را عاق کنند یقینا اثر نخواهد داشت؛ با این وجود فرزند درحالی که از خواسته خلاف و نابجای پدر و مادر سرپیچی می‌کند، موظف است تا جایی که امکان دارد با آنان با نهایت ادب و احترام رفتار کند و این سرپچی نباید با تندی و پرخاش و بدرفتاری باشد.

کارشناس دینی در خصوص آثارعاق والدین گفت: روایتی وجود دارد که می‌فرماید مراقب باشید مورد عاق والدین قرار نگیرید، چرا که بوی بهشت را استشمام نخواهید کرد؛ همچنین زمینه هشدار برای اینکه انسان به سمت عاق والدین نرود در آیات قرآنی قابل مشاهده است و در آن گفته شده که بال‌های تواضع و خشوع خود را در پیشگاه پدر و مادر باز کنید همچون کبوتری که بال‌های خودش را روی زمین می‌کشد و سر خود را به سمت زمین می‌برد.

رئیس بنیاد بین المللی صحیفه سجادیه در ادامه بیان کرد: همچنین خداوند در قرآن کریم می‌فرماید «لاٰ تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ» به این معنا که به پدر و مادرت اف نگویید، در این جا اف یک اصطلاح و پایین‌ترین درجه و حالت ناراحتی به شمار می‌رود و نه دشنام دادن و سرپیچی کردن از اوامر پدر و مادر؛ بلکه گاهی اوقات انسان با چشم خود و یا بی‌تفاوتی نسبت به سخنان آنها می‌تواند مصداق اف باشد.

حجت الاسلام و المسلمین وافی تصریح کرد: در برخی از روایات آمده اگر کسی عاق والدین شود نماز، طاعت و عبادت او قبول نخواهد شد، سختی جان کندن و عذاب قبر به سراغ او می‌آید و دعایش مستجاب نمی‌شود و هچنین عمر او به واسطه اثر عاق والدین کوتاه خواهد بود.

به طور کلی در می‌یابیم که والدین و فرزندان نسبت به یکدیگر حق و حقوقی دارند که اگر رعایت نشود از دیدگاه خداوند متعال حق الناس به حساب آمده و هر کدام از آنان که نسبت به دیگری کوتاهی کرده بایستی این حق را ادا و آن ظلم را جبران کند.

همچنین اصل زندگی باید بر مبنای محبت و گذشت نسبت به یکدیگر باشد تا هیچگاه والدین و فرزندان به درجه‌ای از ناراحتی نرسند که به خود اجازه عاق کردن بدهند.