کتاب «عقل و کارکردهای آن نزد مذاهب کلامی اهل سنت» به عنوان دفتر اول «مطالعات سلفیه پژوهی» اثر گروه نویسندگان با نظارت علمی سید مهدی علیزاده موسوی در قطب تعمیق ایمان و باورهای دینی دفتر تبلیغات اسلامی در ۳۸۴ صفحه تهیه و به همت مؤسسه بوستان کتاب به چاپ رسید.

در طول سده‌های گذشته اندیشه‌ها و گروه‌های افراطی، مهم‌ترین بحران درون دینی مسلمانان بوده‌اند. این جریان‌ها با قرائتی انحرافی از مبانی فکری اسلام، خسارت‌های سنگین اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به اسلام و مسلمین وارد کردند.

شاید مهم‌ترین انحرافی که در جهان اسلام پدید آمده، جریان سلفیه بود که از نظر فکری در قرن هفتم با دیدگاه‌های افراطی ابن تیمیه آغاز شد و این جریان فکری همچنان در ذهن و عین برخی مسلمانان استمرار دارد.

پژوهش حاضر به منزله نخستین دفتر از مطالعات گروه سلفیه پژوهی، کوشیده است قبل از نقد و بررسی رویکرد ابن تیمیه به عقل، جایگاه عقل و کارکردهای آن در عقاید در مذاهب کلامی اهل سنت موجود را بررسی کند.

این تلاش در سه بخش با عناوین اهل حدیث، اشاعره و ماتریدیه، چنان سامان یافته که در هر بخش، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌ها که نقشی در تحولات فکری مذاهب در حوزه عقل داشته‌اند، معرفی شوند.

ساختار اثر

این کتاب در سه بخش تألیف شده است؛ بخش اول با عنوان «جایگاه و کاربست‌های عقل از منظر اهل حدیث» مشتمل بر پنج فصل است. فصل اول با عنوان مفهوم شناسی اهل حدیث (گروه نویسندگان) به بررسی معناشناسی اهل حدیث و شاخصه‌های اهل حدیث پرداخته است. فصل دوم با عنوان مالک بن انس (وحید خورشیدی) زندگینامه و منهج علمی مالک بن انس و جایگاه و کاربرد عقل را بیان کرده است. فصل سوم با عنوان احمد بن حنبل (محمد جواد امید) ضمن تبیین جایگاه علمی احمد بن حنبل، اقسام عقل و عوامل تأثیرگذار بر عقل ستیزی احمد بن حنبل، کارکردهای عقل را شرح داده است. در فصل چهارم با عنوان خلال، ابن خزیمه و بربهاری (سید مصطفی عبداللهزاده) جایگاه عقل از منظر خلال، علوم نقلی از دیدگاه ابن خزیمه و کارکردهای عقل از دیدگاه بربهاری بررسی شده است. فصل پنجم با عنوان جایگاه و کاربرد عقل نزد ابن منده (وحید خورشیدی) تأثیر ابن منده بر مدعیان سلفی و عقل و کاربست آن نزد ابن منده را مورد تأکید قرار داده است.

«جایگاه عقل و کاربست‌های آن نزد اشاعره» عنوان دومین بخش از کتاب حاضر است و مشتمل بر چهار فصل است. فصل اول با عنوان ابوالحسن اشعری (حسین اشهد) شخصیت شناسی، جایگاه عقل و کارکردهای عقل را بررسی کرده است. فصل دوم با عنوان ابوبکر باقلانی (سید حسام علیزاده موسوی) زندگینامه و مفهوم شناسی (تعریف عقل، اقسام عقل و کاربست‌های عقل) را تشریح کرده است. فصل سوم با عنوان فخر رازی (مرتضی فلاح زیارانی) مکتب کلامی فخر رازی، جایگاه اقسام عقل نزد فخر رازی و کارکردهای عقل از منظر فخر رازی را به رشته تحریر درآورده است. فصل چهارم با عنوان عضد الدین ایجی (محمد حسین جهانگیر) مفهوم شناسی عقل، عقل ابزاری و عقل منبعی و کاربست عقل را مورد تاکید قرار داده است.

نویسنده در بخش سوم با عنوان «جایگاه و کارکردهای عقل از منظر ماتریدیه (ابومنصور ماتریدی و ابومعین نسفی)» جایگاه و کارکردهای عقل از منظر ابومنصور ماتریدی و ابومعین نسفی (سید علی مهاجری و محمد آقامروجی) (جایگاه عقل در دوره ماتریدیه متقدم، هستی شناسی عقل، معرفت شناسی عام و خاص، منبعیت عقل، حواس و اخبار و روش شناسی عقل) را به نگارش درآورده است.