حسن سودمند افشار در اولین نشست از سلسله نشست‌های اخلاق پژوهش با عنوان «اخلاق پژوهش؛ سرقت علم، دلایل، بروز و راهکارهای پیشگیری از آن» که توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و مرکز نشر دانشگاهی برگزار شد، با اشاره به انواع مختلف سوءرفتار پژوهشی گفت: اقداماتی از جمله سرقت علمی، سرقت علمی از خود، داده‌سازی، جعل‌ داده، عدم اخذ رضایت آگاهانه، عدم رعایت اصل محرمانگی، عدم رعایت اصل بی‌نام ماندن شرکت‌کنندگان در یک پژوهش، نویسندگی شبح و ... از جمله انواع سوءرفتار پژوهشی هستند.

وی در مورد سوءرفتار پژوهشی «سرقت علمی» یا «پلاجیاریسم» توضیح داد: بهره‌برداری عمدی، غیر عمدی، و بی‌ملاحظه از آثار، عبارات و ایده‌های دیگران بدون استناد صحیح و ارجاع‌دهی مناسب به پدیدآور اصلی آن و جا زدن آن‌ به عنوان ایده و نظر و عبارت خود است.

رئیس مرکز نشر دانشگاهی با تاکید بر اینکه در تمامی تعاریفی که از سرقت علمی وجود دارد، تاکید و تمرکز بر نحوه استناددهی است، گفت: گاهی بهره‌برداری از ایده‌ها، عبارات و آثار افراد دیگر، غیر عمدی است و افراد به دلیل این‌که نحوه صحیح استناد و بازنویسی (پارافرایز) را آموزش ندیده‌اند، مرتکب این سوءرفتار پژوهشی می‌شوند.

سودمند خاطرنشان کرد: با این وجود باید توجه داشت که ندانستن و آگاهی نداشتن، فرد را از اتهام سرقت علمی تبرئه نمی‌کند.

 از سرقت علمی سهوی تا نویسندگی روح!

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در مورد انواع سرقت علمی توضیح داد: سرقت علمی شامل سه نوع اصلی «سرقت علمی مستقیم»، «سرقت علمی از خود» و «سرقت علمی موزاییکی» است. سرقت علمی مستقیم، آشکارترین نوع سرقت علمی و به معنی به‌کارگیری عملی ایده‌های دیگران بدون استناد و ارجاع دهی مناسب ، بدون استفاده از علامت نقل قول، شماره صفحه و تغییر نه چندان در ترکیب و ساختار آن عبارت است.

وی با اشاره به سرقت علمی از خود، گفت: این نوع سرقت علمی غالباً غیر عمدی اتفاق می‌افتد و به این صورت است که فرد به طور ناخواسته از آثار چاپ‌شده قبلی خود بدون ذکر منبع در یک اثر جدید استفاده می‌کند.

سودمند افشار افزود: البته گاهی سرقت علمی از خود به صورت عمدی نیز اتفاق می‌افتد و مثلاً فرد پروژه یکی از درس‌های کارشناسی ارشد را به استاد دوره دکتری خود ارائه می‌دهد و یا فرد مقاله‌ای را که قبلاً منتشر کرده را دوباره در یک مجله دیگر منتشر می‌کند و یا ترجمه آن را به مجله دیگری ارسال می‌کند. همه این‌ها از انواع سرقت علمی از خود هستند.

رئیس مرکز نشر دانشگاهی در مورد سرقت علمی موزاییکی یا patch writing توضیح داد: در سرقت علمی موزاییکی فرد به طور ماهرانه از ایده‌های دیگران، بدون علامت نقل قول یا بدون بازنویسی کافی استفاده می‌کند، به گونه‌ای که گاهی حتی نویسنده اصلی نیز گاهی متوجه سرقت نمی‌شود.

وی خاطرنشان کرد: انواع دیگری از جمله سرقت علمی سهوی، سرقت علمی در همکاری (حذف نام دیگران از اثر و جازدن کل اثر به نام خود)، پرداخت هزینه با شخصی دیگر، سرقت علمی از طریق ترکیب متون مختلف و کپی- پیست کردن،  سرقت علمی چارچوبی و سرقت علمی قرضی از انواع دیگر سرقت علمی هستند.

به گفته سودمند افشار، سوءرفتارهایی از قبیل نویسندگی شبح که یک فرد در قبلاً دریافت هزینه و یا مسائل دیگر برای یک فرد دیگر مقاله یا اثر دیگری تولید می‌کند ولی نام پدیدآور اصلی در مقاله نمی‌آید؛ یا نویسندگی تعارفی (gift authorship) که نام فردی که مشارکتی در تولید مقاله نداشته، به دلایل مختلف به عنوان پدیدآور اضافه می‌شود؛ نیز از جمله زیرمجموعه‌های سرقت علمی است.

سرقت علمی اعتماد به علم را از بین می‌برد

وی در مورد تبعات سرقت علمی گفت: سوءرفتارهای پژوهشی مثل سرقت علمی موجب گمراه شدن پژوهشگران می‌شود. همچنین همکاری‌های علمی را مختل می‌کند و اعتماد بین پژوهشگران و بین پژوهشگران و مجلات را از می‌برد و ضرر و زیان جبران‌ناپذیری به جوامع علمی وارد می‌کند.

رئیس مرکز نشر دانشگاهی خاطرنشان کرد: همچنین سرقت علمی باعث ارائه اطلاعات اشتباه به نظام علمی شده و اعتماد عمومی و اعتماد عامه مردم را به تحقیق و پژوهش از بین می‌برد.

سودمند افشار یکی از دلایل اصلی سرقت علمی را دسترسی آزاد و آسان به اینترنت دانست و گفت: فناوری‌های روز مانند چاقوی دو لبه هستند و با وجود مواهب فراوان، این فناوری‌های روز باعث بروز مشکلاتی نیز شده‌اند.

وی همچنین عدم درک صحیح از مفهوم سرقت علمی، زمان محدود برای انجام پژوهش، تعدد تکالیف محوله به دانشجویان، نبود سیاست‌های مدون درباره سرقت علمی و ویژگی شخصیتی افراد، دانش ضعیف دانشجویان در ارجاع دهی، زمان ناکافی، تنبلی، مهارت نوشتاری ضعیف و ... را از جمله موارد موثر در سرقت علمی عنوان کرد.

«منتشر کن یا نابود شو» یا «منتشر کن و شکوفا شو»

وی به دو فلسفه و رویکرد در دنیا در مورد فشار به پژوهشگران برای انتشار اشاره کرد و گفت: در دنیا یک فلسفه «چاپ کن یا نابود شو» (Publish or Perish) وجود دارد که بر استاد و دانشجو برای ارتقا، جذب و ...  فشار مضاعف وارد می‌کند و این فقط مختص به کشور ما نیست و ریشه آن به غرب بر می‌گردد. درست است که پژوهش باید در راستای نیازهای جامعه باشد ولی فشار زیاد بر پژوهشگران درست نیست.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا در مورد فلسفه دوم توضیح داد: رویکرد دوم رویکرد«چاپ کن و شکوفا شو» (Publish and flourish) است. این دیدگاه می‌گوید اگر اثر با کیفیت چاپ کنی، باعث شکوفایی جامعه می‌شود.

سودمند افشار به پژوهش خود در مورد رواج سرقت علمی در میان دانشجویان، اشاره کرد و گفت: این مطالعه با مصاحبه نیمه ساختاریافته با ۳۰ دانشجوی تحصیلات تکمیلی و ۱۵ عضو هیئت‌علمی انجام شد. البته با توجه به کوچک بودن نمونه آماری این پژوهش باید نسبت به تعمیم یافته‌های این مطالعه احتیاط کرد.

سرقت علمی در میان دانشجویان چقدر رایج است؟

رئیس مرکز نشر دانشگاهی در مورد یافته‌های این مطالعه گفت: بر اساس دیدگاه استادان شرکت‌کننده در این پژوهش، رواج سرقت علمی در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی ۸۰ درصد است. دانشجویان عقیده داشتند در ۷۶.۶۶ درصد از دانشجویان سرقت علمی رواج دارد ولی تجربه واقعی دانشجویان از این موضوع ۶۶.۶۶ درصد بود و تفاوت معناداری بین دیدگاه استادان و دانشجویان در زمینه ارتکاب به سرقت علمی وجود نداشت و هم استادان و هم دانشجویان معتقد بودند که درجاتی از انواع سرقت علمی در میان دانشجویان رواج دارد.

وی به دلایل اصلی ارتکاب به سرقت علمی از نظر استادان و دانشجویان اشاره کرد و گفت: در این مطالعه مشخص شد که از نظر استادان؛ تنبلی، توانایی نوشتار آکادمیک ناکافی، سوءمدیریت زمان، تفکر این‌که استادان قادر به شناسایی مرتکبان سرقت علمی نیستند و همچنین عامل فرهنگی، عوامل اصلی ارتکاب به سرقت علمی توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی است.

سودمند افشار افزود: اما از نظر دانشجویان فشار استادان، تعدد تکالیف و پروژه‌های محوله توسط اساتید، برنامه‌های شلوغ دانشجویان، زمان ناکافی برای انجام پژوهش، روش‌های ضعیف آموزش نوشتار آکادمیک، دشواری تکالیف محوله به دانشجویان توسط استادان، اشتیاق برای کسب نمرات بالاتر و عامل فرهنگی مهم‌ترین عوامل اصلی ارتکاب به سرقت علمی توسط دانشجویان است.

راهکارهایی برای کاهش سرقت علمی

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا به راهکارهای عملی کاهش سرقت علمی از نظر استادان و دانشجویان در این مطالعه پرداخت و گفت: از نظر استادان تعریف پروژه‌های عملی و قابل اجرا برای دانشجویان، عملیاتی‌سازی مقررات و قوانین پاداش و مجازات، تاکید بر اخلاق پژوهش، معرفی صریح و عمومی‌سازی سیاست‌ها و مجازات مرتبط با سرقت علمی، عملی‌ کردن روش‌ها و اقدامات پیشگیرانه از سرقت علمی و استفاده از برنامه‌ها و نرم‌افزارهای سرقت‌یاب راهکارهای اصلی پیشگیری از سرقت علمی هستند.

وی ادامه داد: اما از نظر دانشجویان افزایش بازه زمانی انجام و ارسال پروژه، ایجاد سهولت دسترسی به برنامه‌های سرقت‌یاب، معرفی و عمومی‌سازی سیاست‌ها و مجازات مرتبط با سرقت علمی و ایجاد تحول فرهنگی در خصوص قبح سرقت علمی، راهکارهای پیشگیری از سرقت علمی هستند.

سودمند افشار در مورد راهکارها و اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از سرقت علمی گفت: آموزش مهارت‌های لازم به دانشجویان و نحوه صحیح ارجاع‌دهی به منابع علمی و آکادمیک، آگاه ساختن دانشجویان و پژوهشگران تازه‌کار نسبت به عواقب سرقت علمی و مجازات‌های آن، وضع سیاست‌ها و قوانین جامع و بازدارنده، آموزش نوپژوهشگران برای بازنویسی و پارافرایز واژه‌ها و عبارات نویسنده اصلی، آموزش استفاده از نرم‌افزارهای سرقت‌یاب و ایجاد حساسیت نسبت به مقوله سرقت علمی و شناسایی و تشخیص آن پیش از چاپ می‌توانند راهکارهایی در جهت کاهش سرقت علمی باشند.

رئیس مرکز نشر دانشگاهی با تاکید بر اهمیت توجه به پژوهشگران به موضوع سرقت علمی خاطرنشان کرد: ناشران علمی برخی اوقات به خاطر یک اشتباه در نحوه استناد و ارتکاب به درجاتی از سرقت علمی، فرد را در بلک لیست قرار می‌دهند و پس از آن هیچ مقاله‌ای از فرد را منتشر نمی‌کنند. این موضوع مهمی است که آینده پژوهشی افراد به آن بستگی دارد.