کالری دریافتی مردم در دهه ۹۰ روند نزولی به خود گرفت و از سال ۹۷ به بعد نیز پایین‌تر از مقدار مورد نیاز شد؛ در سال ۱۴۰۰ هرچند این روند متوقف و تقریباً ثابت ماند اما سرانه مصرف کالاهای اساسی خانوارها نشان از پایین آمدن میزان مصرف خانوارهای دهک‌های کم درآمد داشت؛ حال آنکه کاهش مصرف با توجه به تورم قیمت خوراکی‌ها امری طبیعی است؛ این در حالیست که معاون وزیر رفاه دولت سیزدهم با استناد به اجرای طرح‌های کالابرگ الکترونیک و تعریف سبدهای غذایی، از «کاهش رشد فقر» خبر می‌دهد و می‌گوید: «دولت طی همین ۲ سال جلوی افزایش رشد فقر و فقرا را گرفت.»

رشد اقتصادی سال ۱۴۰۰ (ناشی از افزایش درآمدهای ارزی بدلیل فروش نفت، گذر از چند سال پیاپی رشدهای منفی، عبور از شوک کرونا و بهبود وضعیت کسب و کارها، ایجاد مشاغل جدید) منجر به بهبود وضعیت معیشت متوسط ایرانیان شد، این امر توانست وضعیت معیشتی افرادی که حول و حوش خط فقر بودند را بهبود بخشیده و به مقدار نسبتا اندکی از جمعیت فقرا بکاهد هرچند از «شکاف فقر» کاسته نشد و حتی  ۰.۰۱ واحد درصد نیز به آن اضافه شد یعنی وضعیت فقرا و افراد زیر خط فقر به طور متوسط نسبت به سال قبل‌تر (۹۹) بهبود نیافت و فقرا نتوانستند فاصله خود با خط فقر را کمتر کنند.

این وضعیت در حالی بود که هزینه‌های مصرفی چهار دهک اول که جزو فقرا به شمار می‌روند (بالاخص دهک اول درآمدی) تقریباً برابر با خط فقر رشد کرد و در نتیجه بهبودی در وضعیت فقرا نسبت به قبل حاصل نشد.

 تورم قیمت اقلام خوراکی و روند نزولی کالری دریافتی مردم در دهه ۹۰

 معیشت دهک‌های پایین، زیر ذره‌بین

براساس داده‌های وزارت رفاه، ‌ کالری دریافتی مردم از سال ۹۰ به بعد، روندی نزولی یافت به حدی که کالری دریافتی از سال ۹۷ به بعد نیز پایین‌تر از مقدار مورد نیاز شد. در سال ۱۴۰۰ هرچند روند کاهشی کالری دریافتی متوقف و تقریباً ثابت ماند اما سرانه مصرف کالاهای اساسی خانوارها اعم از «گوشت قرمز و سفید»، نشان داد که هرچند مصرف گوشت قرمز کلیه دهک‌ها نسبت به سال ۹۹ افزایش یافته اما روند مصرف گوشت سفید کمی متفاوت شده و میزان مصرف خانوارهای دهک‌های کم درآمد، پایین آمد و دهک اول ۱۳ درصد و دهک دوم ۱۰ درصد مصرف گوشت سفید خود را کاهش دادند اما مصرف دهک‌های پردرآمد به جز دهک نهم تغییر چندانی نیافت. همچنین در سال ۱۴۰۰ سرانه مصرف «برنج»، «لبنیات» و «میوه» برای خانوارها به طور میانگین به ترتیب سه، نه و یک درصد کاهش یافت؛ این در حالی بود که خانوارهای کم درآمد (با توجه به تورم گروه‌های خوراکی) ناچار به کاهش بیشتر مصرف کالاهای مذکور شدند.

لذا اگرچه در سال ۱۴۰۰ وضعیت رفاهی کل جامعه به طور متوسط بهبود یافت اما با بررسی شاخص‌های کلان اقتصادی و اشتغال و همچنین داده‌های هزینه و درآمد خانوار، به نظر می‌رسید بهبود محسوسی در میزان رفاه گروه‌های پایین درآمدی به وجود نیامد.

با توجه به نرخ فقر ۳۱ درصدی سال ۹۹ و قرار گرفتن دهک چهارم در مرز خط فقر، هرچند وضعیت معیشتی خانوارهای حول و حوش خط فقر به طور نسبی بهبود یافت اما برخلاف دهک چهارم، رشد درآمد حقیقی در دهک اول و سوم کمتر از متوسط کشوری بود؛ این نکته بدین معناست که هرچند رشد حقیقی دهک‌های پایین مثبت بود اما بهبود وضعیت معیشتی این دهک‌ها همچنان کمتر از متوسط کشوری بوده است.

 ِگرِه «خط فقر» در ۱۴۰۰ 

رفع خط فقر در سال ۱۴۰۰ نیز با توجه به مشکلات دولت که البته به سال‌های قبلش برمی‌گشت و کرونا نیز به آن دامن زده بود، چنگی به دل نمی‌زد به طوریکه هزینه‌های مصرفی فقرا تقریبا برابر با خط فقر رشد کرد و وضعیت فقرا نسبت به سال گذشته آن بهبود قابل ملاحظه‌ای نیافت؛ هرچند با وجود کاهش نرخ فقر از حدود ۳۱ به حدود ۳۰ درصد، شاخص «شکاف فقر» که فاصله فقرا تا خط فقر را نشان می‌دهد، افزایش یافت. به عبارتی شکاف فقر با حدود ۰.۰۱ واحد درصد افزایش در سال ۱۴۰۰ بیان کرد که فقرا نتوانستند فاصله خود با خط فقر را کمتر کنند.

بررسی داده‌های سه پایگاه مرکز آمار ایران، اطلاعات رفاه ایرانیان و شاپرک به منظور برآورد وضعیت رفاهی و مصرفی گروه‌های مختلف درآمدی و همچنین تغییرات نرخ و خط فقر بر اساس داده‌های وزارت رفاه در سال ۱۴۰۰، نشان‌داد که در آن سال خط فقر سرانه متوسطه کشوری با رشد حدود ۵۰ درصدی نسبت به سال ۹۹ به حدود یک میلیون و هفتصد هزار تومان رسید که این عدد برای شهریور ۱۴۰۱، ۲ میلیون و ۸۵۰ هزار تومان برآورد شد بنابراین خط فقر خانوار چهارنفره در آن زمان هفت میلیون و هفتصد هزار تومان پیش‌بینی شد؛ این در حالی است که تغییرات عدد خط فقر به تنهایی نمی‌تواند معیار و ملاکی برای تغییرات رفاه باشد بلکه تغییرات وضعیت درآمدی خانوار در مقایسه با خط فقر است که می‌تواند مبنایی برای قضاوت در خصوص وضعیت معیشت خانوار باشد.

حداقل دستمزد ۹۹ و ۱۴۰۰، ۱۰ درصد بیش از خط فقر

با توجه به این امر یکی از متغیرهایی که به طور معمول با خط فقر مقایسه می‌شود «حداقل دستمزد» است که برای سال ۹۰ تا ۹۲ زیر خط فقر بود و در سال ۹۷ نیز تقریباً برابر با خط فقر شد. در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ حداقل دستمزد خانوار سه نفره حدود ۱۰ درصد بیش از خط فقر آن خانوار شد که نشان می‌دهد در صورتی که دریافتی خانوار به میزان حداقل دستمزد مصوب دولت باشد می‌تواند آنها را مصون از فقر مطلق کند اما نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت این است که حداقل دستمزد تعیین شده در هر سال برای تمام مناطق کشور یکسان است در حالی که وجود تفاوت‌های منطقه‌ای سبب می‌شود خط فقر در استان‌ها و شهرهای مختلف، متفاوت شود و همچنین بین مناطق شهری روستایی آن اختلاف زیادی وجود داشته باشد؛ این در حالیست که تفاوت خط فقر باعث می‌شود در برخی مناطق حداقل دستمزد پوشش بیشتر و در برخی دیگر پوششی کمتر داشته باشد.

وعده‌های رئیسی و سیاست‌های کاهش فقر غذایی

این روال طی شد تا اینکه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران در خرداد ۱۴۰۰ آغاز شد و سید ابراهیم رئیسی بر کرسی ریاست جمهوری ایران نشست. رئیسی در جریان انتخابات ۱۴۰۰ وعده‌های متعددی داده بود اما رفع وابستگی کالاهای اساسی و سفره مردم به نرخ ارز، حل فاصله طبقاتی و بی‌عدالتی با تغییر سیاست‌های نادرست اقتصادی، متناسب‌سازی حقوق مردم با تورم، حمایت از خانواده‌ها و اقشار محروم، تامین حداقل معاش با ارائه کارت خرید برای سه دهک پایین از جمله وعده‌های او در امور رفاهی و معیشتی جامعه بود.

در این راستا طرح «مردمی‌سازی و توزیع عادلانه یارانه‌ها» در اردیبهشت ماه سال گذشته جهت مقابله با فقر در دستور کار دولت قرار گرفت؛ بدین ترتیب یارانه خانوارهای مشمول سه دهک اول ۴۰۰ هزار تومان و دهک‌های چهارم تا نهم نیز به ۳۰۰ هزار تومان افزایش یافت.

با توجه به اینکه تورم کالاهای خوراکی در دهه ۹۰ از نرخ متوسط تورم بالاتر بود و به دنبال آن فشار زیادی بر سبد معیشتی خانوارها به ویژه بر دهک‌های پایین وارد شد، برای حفظ سفره مردم از تورم، در ابتدای افزایش یارانه‌ها قرار بود پرداخت یارانه نقدی به مدت دو ماه اجرا شود و سپس در قالب یک پلتفرم و بستر به «کالابرگ» تبدیل شود و مردم با مراجعه به فروشگاه‌ها بتوانند کالا خریداری کنند اما در آن زمان به دلیل آماده نبودن زیرساخت‌ها، طرح توزیع کالابرگ در گام نخست در چند شهرستان به صورت پایلوت اجرا شد و در نهایت تقریبا یکسال پس از روی کار آمدن دولت جدید و از ۱۳ خردادماه سال ۱۴۰۲ مرحله جدید طرح کالابرگ الکترونیک در راستای تامین سبد غذایی خانوارها و پوشش تورم ناشی از افزایش قیمت کالاها به صورت سراسری به مرحله اجرا درآمد. در گام نخست یارانه اعتباری خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور (دهک‌های یک تا سه)، مشمول افزایش ۲۰ درصدی اعتبار خرید  کالا (اعتبار یارانه این افراد بنابر شروطی، به جای ۴۰۰ هزار تومان، ۴۸۰ هزار تومان شارژ می‌شد) قرار گرفتند و با گسترش تدریجی این طرح، یارانه تشویقی ۱۲۰ هزار تومانی به شرط خرید ۱۱ قلم کالا(شیر، ماست کم چرب، پنیر سفید، گوشت سفید (مرغ)، تخم‌مرغ، روغن مایع، ماکارونی، قند، شکر و برنج، حبوبات و گوشت گوساله) وارد سفره دهک‌های چهارم، پنجم و ششم هم شد.

گام بعدی دولت در راستای هدف‌گیری اقشار کم درآمد، رفع کمبود کالری دریافتی، سوق دادن آنها به سوی فرهنگ غذایی صحیح و کاهش فقر آنها با اجرای طرح «ارتقای امنیت غذایی کودکان» ۵ تا ۵۹ ماهه ۷ دهک اولی بود که روند رشد کودکانشان متناسب با استانداردها نبوده و دچار اختلالاتی نظیر کوتاه‌قدی، لاغری شدید و کم‌وزنی هستند. طرح مذکور که از ۲۶ آبان ماه رسما آغاز شد، ۱۲۳ هزار کودک شناسایی شده را تحت پوشش قرار داد. سرپرستان این کودکان در راستای بهبود تغذیه کودک خود می‌توانند سبد کالایی تعیین‌شده توسط انستیتو تغذیه وزارت بهداشت را تا سقف ریالی یک میلیون (برای دهک‌های اول تا پنجم) و ۶۰۰ هزار تومان به ازای هر فرزند در دهک ششم و هفتم، «رایگان» خریداری کنند.

بر اساس این طرح اقلام سبد کالابرگ الکترونیک خانوارهای مذکور از ۱۱ به ۱۶ قلم از جمله لبنیات (دربرگیرنده شیر، ماست و پنیر)، پروتئین (شامل تخم مرغ، مرغ، گوشت قرمز با تاکید بر گوشت گوساله بدلیل بالاتر بودن میزان پروتئین آن نسبت به گوشت گوسفند)، حبوبات (با تاکید بر عدس بدلیل موثرتر بودن در رشد کودکان)، نان و غلات، سبزیجات و میوه‌ها (نظیر گوجه، هویج، کدو سبز و پیاز)، خرما، مغزیجات (گردو) و بلغور گندم جهت خرید، تعریف شد. این در حالیست که در این سبد امکان خرید قند و شکر بدلیل فقدان ارزش غذایی برای کودکان وجود ندارد.

گزینه دیگر دولت در ادامه اجرای سیاستهای کاهش فقر غذایی، پرداخت «یارانه ماهانه ۴۰۰ هزار تومانی» به مادران باردار و شیرده دهک اول درآمدی تا سقف ۴ میلیون است که در مرحله ابتدایی و فعلی طرح  ۲۷ هزار مادر با اولویت ۸ استان کم برخوردار (خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، فارس، کهگیلویه و بویراحمد و ایلام ) تحت پوشش قرار گرفته‌اند که با واریز این رقم به حساب سرپرستان خانوار آنها صرفا مجازند در بستر کالابرگ الکترونیک، اقلام غذایی خریداری و مصرف کنند. این در حالیست که طبق اظهارات مدیران وزارت رفاه، در صورت تامین‌اعتبار،  علاوه بر ارائه سبد غذایی،  بسته بهداشتی و پوشاک نیز به این مادران تعلق خواهد گرفت که بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته، این اقلام نیز از طریق فروشگاه‌های طرح کالابرگ الکترونیکی قابل خریداری خواهد بود.

«رشد فقر» در حال کاهش است؟

علیرضا عسگریان، معاون رفاه و امور اقتصادی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی،  مهمترین موضوع در دستور کار دولت را «جلوگیری از افزایش شیب فقر» با اجرای طرح‌های یاد شده دانست و گفت: فرض کنید با یک شیب و شتابی میزان فقرا افزایش یابد، اولین اقدام توقف این شیب و رشد آن و اقدام بعدی نیز این است که شیب را از حالت صعودی به نزولی تبدیل کنیم؛ بنابراین ما امسال افزایش (فقرا) نداشتیم. مثلا می‌گویند رشد تورم ۳۰ درصد است؛ اول باید جلوی رشد آن را گرفت و پس از اینکه ثابت ماند، بعدا کاهشش می‌دهیم؛ البته جلوی رشد تورم را گرفتن هم خودش یک هیهات است.

وی ضمن تاکید بر اینکه «دولت در همین ۲ سال جلوی رشد فقر که افزایش داشت را گرفت» اظهار کرد: دولت در این ۲ سال جلوی رشد فقر را که در حال افزایش بود، گرفت؛ نه تنها جلویش را گرفته بلکه در حال کاهش هم هست و این موفقیتی بزرگ است.

عسگریان در پاسخ به اینکه عنوان می‌شود رشد فقر در سه دهک اول متوقف نشده بلکه این توقف از دهک چهارم به بعد صورت گرفته است، گفت: در واقع دهک اول واقعا فقیر هستند چون جا به جایی بین آنها(جا به جایی دهک‌های درآمدی آنها) نیز شکل می‌گیرد؛ البته نمی‌گویم سه دهک اول فقیر نیستند، فقیر هستند اما فقر آنها به منزله این است که آنها نیازمند حمایتند و لفظ حمایت، لفظی دیگر است.

معاون وزیر کار و رفاه ادامه داد: کالا برگ که ابتدای امسال اجرا شد، نخست فقط دهک‌های اول درآمدی را پوشش داد چون کمیته امداد و بهزیستی در این قسمت و دهک‌ها متمرکز بودند اما دهک دوم و سوم تفاوت جدی با این دهک (اول) دارند و دهک ۴ و ۵ هم تفاوت جدی با دهک اول دارند؛ به روی اینها معدل کلی می‌گیریم که خط فقر با  عددی این را نشان می‌دهد و می‌گوید عدد فقر "فُلان" و رشد فقر "فلان" و شکاف فقر نیز "فلان" اندازه است و شما باید جلوی شکاف فقر را به صورت معدل کلی بگیرید و جلوی خط فقر و افرادی که فقیرتر می‌شوند را هم بگیرید، سپس کاهشش بدهید؛ که دولت اینکار را کرده است.

دهک‌ اول، شایسته توجه ویژه

وی افزود: دهک‌های اول، شایسته توجه ویژه هستند و دولت اقدامات لازم را با طرح مقابله با فقر غذایی انجام داده و به این قشر بیشتر توجه کرده است. با اجرای طرح امنیت غذایی کودکان، به کودکان شناسایی و معرفی شده توسط وزارت بهداشت بنابر دهک درآمدی، سرانه ماهانه ۱ میلیون تومانی و ۶۰۰ هزارتومانی لحاظ کرده اما به مابقی این یارانه غذایی را نمی دهد و اینگونه طرح‌های کاهش فقر به روی دهک‌های مدنظرش می‌نشیند. البته در کنار توجه به اقشار کم درآمد و نیازمند، سعی می‌کند کارویژه‌ای نیز برای کل کشور داشته باشد؛ اینگونه چنین طرح‌هایی دهک‌ها را بالا می‌کشد.

افزایش میزان کمک معیشت دولت به ۳۴ درصد حداقل دریافتی

عسگریان با بیان اینکه کالا برگ به علاوه کمک معیشت دولت را در نظر بگیرید که ابتدا دولت یک ۲۰ درصد و سپس یک بیست درصد دیگر کمک معیشت پرداخت کرد که در مجموع به ۴۰ درصد رسید، اظهارکرد: در اوایل دهه ۹۰ میزان کمک معیشتی دولت به مردم از طریق کالابرگ حدود ۱۵ درصد حداقل دریافتی بود که این رقم در حال حاضر به ۳۴ درصد رسیده؛ یعنی با افزایش یارانه، یارانه تشویقی کالابرگ، افزایش کمک معیشت مددجویان و کمک‌های دیگر از این دست، این میزان به ۳۴ تا ۳۶ درصد حداقل دریافتی(حقوق) رسیده که نسبت به امکانات دولت فوق‌العاده و سه برابر است؛ این در حالیست که حداقل دریافتی و مزد رو به افزایش است و عددی ثابت نیست بلکه حداقل مزد هر ساله در کارگروه مزد و اشتغال افزایش می‌یابد؛ یکسال ۵۷ درصد افزایش یافت و پارسال ۲۷ درصد بالا رفت که این نسبتی از آن است. در گذشته کمک معیشت ۱۰ تا ۱۵ درصد بود که الان به ۳۴ درصد رسیده است.

امید دولت برای کاهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی رشد فقر در سال ۱۴۰۳

سیر نزولی رشد فقر

معاون وزیر رفاه تاکید کرد: زمانی مراجعات به نهادهای حمایتی به شدت افزایش یافت مخصوصا کمیته امداد؛ در حال حاضر با توجه به سیاستهای دولت این میزان مراجعات کاهش یافته، البته بخشی از آن از سال ۹۷ شروع شد و علت دیگر این مراجعات به دلیل شیوع کرونا بود؛ کرونا فشار زیادی به مردم وارد کرد اما پس از رونق کسب و کارها، دولت برنامه‌ مفصل حمایتی تعریف کرد و این باعث شد جلوی رشد فقر گرفته شود و الان هم منفی شده و رو به پایین در حال حرکت است. خیلی امیدواریم رشد فقر ظرف یکسال ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش یابد و ما به سال ۱۴۰۳ امیدواریم.

عسگریان با تاکید بر اینکه در حال حاضر منابع لازم را داریم و البته منابع را «نقطه زنی» می‌کنیم، خاطر نشان کرد: زمانی هست که شما منابع را تامین می‌کنید اما نمی‌توانید نقطه زنی و بدست نیازمندش برسانید اما الان با کالابرگ، منابع بدست خانواده نیازمند می‌رسد.

چوبی که دولت دوازدهم خورد 

وی در پایان تاکید کرد: در دولت دوازدهم ۲ سبد دادیم اما هم چوب را خوردیم و هم پیاز را؛ سبد را دادیم و پول مصرف شد اما چون نقطه زنی نداشت، مردم برای تامین آنها دچار زحمت شدند؛ به یک نفر دو تا سبد رسید و به یکی اصلا نرسید؛ برای کارمندان دولت خوب بود چون آمار داشتند و سیستم؛ اما الان در مورد طرح امنیت غذایی کودکان اینگونه نیست چرا که یک میلیون تومان می‌دهیم به کودکی در روستاهای دور افتاده سیستان و بلوچستان لذا این طرح علاوه بر کلانشهرها، حتی در نقاط دور افتاده هم موثر عمل می‌کند که آنهم بدلیل فعالیت خانه‌های بهداشت در مناطق محروم است. سیستم دولت یکپارچه شده، ارگانهای ذی ربط داده‌ها را به یکدیگر می‌دهند و آنها را با هم به اشتراک می‌گذارند تا هر خدمت معیشتی دولت به بالای ۹۵ درصد گروه هدف اصابت کند.