مدیران حکومت و دولتمردان جامعه اسلامی، مجریان قانون الهی هستند و به خاطر تقدس این مقام، یک رفتار ناشایست از آنان می‌تواند ضایعه‌ای جبران ناپذیر بر اجرای احکام جامعه وارد کند. در جوامع اسلامی به دلیل وجود منابع غنی دینی از جمله قرآن کریم و رهنمودهای اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در تعیین معیارهای شایستگی مدیران و شرایط تصدی پست، بهره‌گیری از این منابع ضروری است.

با نیم نگاهی به انتخابات پیش رو، در گفت‌وگو با استاد حوزه و دانشگاه دکتر بهرام دلیر، عضو هیئت علمی گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ بایستگی‌ها و شایستگی‌های اخلاق و رفتار سیاسی سیاستمداران دینی را مورد بررسی قرار دادیم.

اخلاق سیاسی در حکومت دینی

دکتر دلیر در ابتدا به آیات و روایات اشاره کرده و می‌گوید: در آیه 24 سوره صافات آمده «در موقف حساب نگاهشان دارید که در کارشان سخت مسئولند». تمام مظلومان نظام اداری بی‌تردید روزی به حقشان خواهند رسید و هیچ ظالمی در عالم واپسین از ظلمهایی که روا داشته، رهایی نخواهد یافت مگر اینکه تاوانش را بدهد. در روز قیامت او را نگه می‌دارند و بازخواست می‌کنند؛ حساب و کتابی که مو را از ماست می‌کشند. آخرت برای کسانی که تخصص در کاری ندارند و زیر بار مسئولیت آن کار می‌روند، بسیار سخت خواهد بود.

صاحبان قدرت کارنابلد عامل اصلی دین گریزی جوانان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به روایت دیگری از امام صادق(ع) اشاره کرده و عنوان می‌کند: حضرت در جمله کوتاهی فرمود «شخصی که به دنبال ریاست برود، هلاک شده است و اگر رفت و به ریاست دست یافت یک ملت را نیز به هلاکت می‌رساند چون مدیریت از حکمت است و اگر شهوت بر آن حکمفرما شود هلاکت خواهد بود». مدیریت با اعتقادات در ارتباط است و مدیریت سوء و نابلدی‌ها، اعتقادات نسل تحصیل کرده و جوان را به چالش کشانده و آسیب‌های جبران ناپذیری می‌زند. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید «برای هر چیزی آفتی است که مایه فساد آن می‏شود و آفت دین، زمامداران و مدبرانِ بد هستند».

استاد دلیر تاکید می‌کند: دین گریزی یا دین ستیزی‌هایی که در جامعه دیده می‌شود، می‌تواند عوامل مختلفی داشته باشد که یکی از مهمترین آن صاحبان قدرت کار نابلد و بد هستند که دست خالی و با خانه‌ای استیجاری به کار مشغول شده و بعد از چند سال محدود، به همه چه می‌رسند! مدیریت بازیچه نیست و نباید به بازی گرفته شود. امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده است «معاویه با ریاست و مدیریت بازی می‏کرد». در بوستان سعدی هم می‌خوانیم «گرت مملکت باید آراسته، مده کار معظم به نوخاسته، سپه را مکن پیشرو جز کسی، که در جنگها بوده باشد بسی، به خُردان مفرمای کارِ دُرشت،  که سِندان نشاید شکستن به مُشت، رعیت‌نوازی و سَرلشکری، نه کاری است بازیچه و سَرسری، نخواهی که ضایع شود روزگار، به ناکاردیده مفرمای کار». حضرت علی(ع)در نامه مالک اشتر، معیار شایستگی در مدیریت را یادآور می‌شود و بیان می‌کند «ای مالک! در به کارگیری کارمندان و مدیرانی که باید زیر نظر تو کار کند، هیچگونه واسطه و شفاعتی را نپذیر مگر شفاعت کفایت و امانت را». پیامبر مکرم اسلام(ص) نیز در توزیع قدرت و انتخاب مدیریت حساس بود و در پاسخ دو نفر از خویشاوندانش که درخواست واگذاری بعضی از پست‌های مدیریتی را به آنان داشت فرمود: «به خدا سوگند! پست مدیریت را به کسی که حریصانه با زبان و عمل در پی به دست آوردنش باشد واگذار نمی‏کنم». در انتخاب مدیریت و انتصاب آن بایسته و شایسته است که معیارهای علوی(ع) و نبوی(ص) را نصب العین قرار داد.

لعن؛ سزای مسئول نالایق

این استاد اخلاق تصریح می‌کند: در زمانه ما پرسش‌های جدی در حوزه اخلاق سیاسی وجود دارد. قبل از انقلاب رنسانس پرسش جدی این بود که آیا انباشت سرمایه، امری اخلاقی است؟ دو روحانی روشن مسحیت لوتر و کالون نقش اساسی در این نزاع داشتند لوتریانیسم یکی از بزرگ‌ترین شاخه‌های پروتستانتیسم است که از الهیات مارتین لوتر پیروی می‌کند. در این رویکرد انباشت سرمایه امر اخلاقی بود و سرمایه داری از اینجا شروع شد. اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری با ماکس وبر ادامه پیدا کرد و... این در حالی است که در فرهنگ اسلامی، مبانی پیشرفت و حرکت رو به جلو وجود دارد ولی در راستای توسعه یافتگی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

دلیر به پرسش مهم اخلاقی که جریان فکری‌نو در غرب ایجاد و منشأ تحولات بزرگی شد اشاره کرده و یادآور می‌شود: پرسش مهم این است برخی از صاحبان قدرت که خود می‌دانند تخصص این کار را ندارند ولی آن را قبول می‌کنند و یا با وجود مسئولیت‌های متعدد و حتی ناتوانی در قبول کاری، باز هم مسئولیت می‌پذیرند، آیا این امر اخلاقی است؟ این پرسش را با دو رویکرد شرعی و اخلاقی می‌توان مورد بررسی قرار داد. با هر دو رویکرد می‌توان تصریح کرد کسی که توان اداره و مدیریت و تخصص این کار را ندارد اما با این وجود زیر بار مسئولیت می‌رود، شرعاً کار حرام انجام داده و این امر در اسلام کاملاً ممنوع است. در لسان روایات به چنین افرادی ملعون گفته شده است. لعن خدا و پیامبر شاملشان است. فردی که کاری را بلد نیست اما قبول کرده و با این عمل مدیریت و بحث های سیاست گذاری را به سخره می‌گیرد. این کار شرعاً جایز نیست و در رویکرد فقهی هم بحث روایات شفاف است. به برخی از روایات فقط اشاره می‌شود: امر مدیریت بزرگ است. پیامبراکرم(ص) فرمود: کسی که متولّی امور ده نفر شود، باید اندیشه چهل نفر را داشته باشد و کسی که مسئولیت اداره چهل نفر را بر عهده می‏گیرد، باید عقل و اندیشه چهارصد نفر را دارا باشد. یعنی رئیس و مدیر و فرمانده هر اداره‌ای و  پادگانی، بایستی عاقلترین شخص در بین زیر مجموعه خویش باشد اگر از خود بهتر را سراغ دارد نباید زیر بار ریاست برود. کارآمدی نظام سیاسی و اداری در گرو کارآمدی مدیران آن نظام سیاسی و اداری است. فضل بن شاذان نیشابوری که از فقهای بزرگ و یاران حضرت رضا(ع)است، می‏گوید: من از علی بن موسی الرضا(ع) شنیدم که می‏فرمود: در مطالعه احوال بشر هیچ گروه و ملتی را نمی‏یابیم که در زندگی موفق و پایدار از نعمتهای حیات برخوردار باشد، مگر به وجود مدیر و سرپرستی که امور مادی و معنوی آنان را مدیریت نماید. در نظام سیاسی و اداری حکومت دینی کسانی که شهوت شهرت و قدرت و مدیریت دارند نباید در ریاست را بدست یگیرند و امانت مدیریت به آنها سپرده شود. امام صادق(ع) فرمود: آن فردی که به دنبال ریاست برود، هلاک شده است و اگر رفت و به ریاست دست یافت یک ملت را نیز به هلاکت می‌رساند چون مدیریت از حکمت است و اگر شهوت بر آن حکمفرما شود هلاکت خواهد بود. مدیریت با اعتقادات در ارتباط است مدیریت سوء نابلدی‌ها خیلی از اعتقادات نسل تحصیل کرده و جوان را بچالش کشانده و آسیب‌های جبران ناپذیری را زده است.

قبول مسئولیت؛ عرصه مؤاخذه الهی

این پژوهشگر اخلاق اسلامی ادامه می‌دهد: پذیرش مسئولیت، وقتی فرد خود می‌داند که به خوبی توانایی انجام آن کار را ندارد، نشانگر شهوت شهرت و قدرت است. هر چند که برخی انسان‌ها زمان بابرکتی دارند و برخی بخاطر بی‌برنامه بودن، برکت کمتری در زندگی دارند، اما خداوند به هیچ کسی زمان بیشتر از دیگران نداده و فرصت‌های انسانی محدود است. با محدودیت این فرصت و وقتی رسیدگی کامل به یک مسئولیت، زمان زیادی طلب می‌کند، یک نفر چطور می‌تواند چند مسئولیت داشته باشد؟ این فرد نباید مسئولیت‌های دوم و سوم و... را قبول کند زیرا در گزاره‌های دینی این کار ممنوع است و در بحث‌های اخلاقی او به ملت جفا می‌کند بخصوص در کشوری که کمبود نیروی انسانی وجود ندارد، در برخی مجموعه‌ها افرادی مسئولیت‌های متکثر دارند و بخاطر کمبود زمان، حتی نیروهای زیر دست خود را نمی‌شناسند. بسیاری از اختلاس‌ها، رشوه‌ها و فسادهای مالی و اداری و اخلاقی ریشه در بی‌خبری از نیرو دارد و این کار سبب فساد اداری و اخلاقی می‌شود.

 دلیر تصریح می‌کند: باید نظام سیاسی قبل از اینکه دیر شود، در این باره تأمل جدی کند. گاهی شخصی چندین مسئولیت مهم دارد، حتی خود آن فرد هم انسان ارزشمند و انقلابی است اما این آدم خائن به مملکت و دیانت است. اگر او آدم خوبی بود، مسئولیتی که در آن رشته تخصص کافی ندارد یا وقت لازم برای رسیدگی به آن را ندارد، قبول نمی‌کرد. از نظر فقهی و اخلاقی کسی که وارد به کاری نیست، یا فرصت انجام آن کار را ندارد و تعدد مشاغل دارد، مدیریت را به سخره گرفته است. مدیریت سن و سال خاصی دارد بخصوص وقتی بسیاری از نخبگان جامعه و جوانان تحصیل کرده بیکار هستند، صحیح نیست مسئولان نظام اسلامی حتی در سالخوردگی چندین مسئولیت مهم و کلیدی جامعه را در دست داشته باشند. باید همیشه به خاطر داشته باشیم که مسئولیت و مدیریت در اسلام وسیله‌ای برای کاسبی و طعمه نیست بلکه امانتی است که فرد متعهد می‌شود برای خدمت به مردم و اهداف الهی فعالیت کند. توانایی و صلاحیت مدیریت در این راه بسیار مهم است و تنها داشتن ایمان ملاک مدیر خوب بودن نیست. رهبر انقلاب نیز در این خصوص رهنمود داشته‌اند که از نگاه اسلام هر کسی در میدان مدیریت وارد می‌شود در قیامت مورد مؤاخذه الهی قرار می‌گیرد و اگر خیانتی در امانت مسئولیت از او سرزده باشد تا ابد در آتش قهر الهی خواهد سوخت. شاید فقط کشور ماست که کسی با اندک تجربه کار، مسئولیت مدیریت جدید را می‌پذیرد. این کار شاید در کوتاه مدت به نفع گروهی باشد ولی در دراز مدت همه ملت از اینگونه حکمرانی متضرر خواهند شد و ضرر غیر قابل جبرانی برای نظام سیاسی خواهد بود. برای کارآمدی نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران بایسته و شایسته است هر کسی که در حوزه تخصص خودش ورود یابد و هرکسی که خود را انقلابی می‌داند بایستی کاری کند که نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران روز بروز کارآمد شود. باید بدانیم که زبان انتفاد توان حفظ و حراست از انقلاب را دارد نه زبان تملق و چاپلوسی چرا که امام صادق(ع) فرمود: «أحَبُّ إخوانی إلَیَ مَن أهدی إلَیَ عُیوبی» یعنی دوست داشتنی ترینِ دوستان من، کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه دهد.