فرهنگ مدح و مداحی یکی از عوامل مهم در ترویج اندیشه اسلامی شیعی و تثبیت آن در طول تاریخ ایران اسلامی به شمار می‌رود و در طول تاریخ مداحان و شاعران فراوانی با استفاده از اشعار، سیره و رفتار اهل بیت (ع) را با اسلوب‌های هنری و قالب‌های جذاب پایدار و تأثیرگذار توصیف و به مخاطبان انتقال دادند. هیأت فرصتی برای پرورش انسان و انسان‌سازی است که اگر به این مقوله بها داده نشود و آموزش‌های لازم صورت نگیرد، خسارتی را در پی خواهد داشت و چون مداحان و هیأت‌های مذهبی با جمعیت قابل‌ملاحظه‌ای از افراد جامعه به‌ویژه جوانان و نوجوانان در ارتباط هستند می‌توانند نقش مؤثری در تربیت آنان داشته باشند بنابراین اگر محتوایی که مداحان و هیأت‌های مذهبی به مخاطبان خود می‌دهند، غنی نباشد ممکن است تربیت دینی جوانان به‌ویژه انگیزه حضور مردم در مجالس دینی با چالش روبه‌رو شود.در این باره با حاج محمد بازوبند پیرغلام اهل بیت (ع) گفت‌وگو کردیم:
* شما از خانواده‌ای هستید که روضه خوانی و خدمت آستان اهل بیت علیهم السلام در آن ریشه و قدمت و جریان داشته و دارد. برادر بزرگ شما استاد حاج اکبر بازوبند از بزرگان و سرآمدان روضه خوانی و مداحی در تهران است؛ کمی از پیشینه خانوادگی خود در این باب بفرمائید و آنچه که از حاج اکبرآقا آموخته‌اید را برای ما بیان کنید؟
سال ۱۳۴۲ بود که خانواده به دلیل سپری کردن خدمت سربازی برادرم از یزد به تهران مهاجرت کردند. پیش از اینکه برادرم برای گذراندن دوره خدمت سربازی به تهران بیاید در مراسم روضه‌های خانگی که مادربزرگ مادری‌ام برپا می‌کرد شرکت داشت و به روضه خوانی می‌پرداخت. برادرم حاج اکبر، مداحی را نزد دو تن از پیشکسوتان عرصه ذاکری از جمله مرحوم شیخ رضا یزدی و توکلی فرا گرفت. ایشان هیچ شاگردی جز مرا آموزش نداد و بنده تنها شاگرد او بودم.
خاطرم هست سال ۱۳۴۷ با برادرم حاج اکبر آقا به حوزه می‌رفتیم و در آن زمان بنده ۹ ساله بودم و در مجالس قریب به دو دقیقه روضه خوانی می‌کردم. وقتی انقلاب شد ۱۷ سال سن داشتم و کلاس دوم نظری بودم. در آن ایام همیشه در کنار برادرم به مجالس روضه خوانی می‌رفتم. به یاد دارم سال ۱۳۵۸ توفیق پیدا کردم تا در حوزه علمیه آیت الله مجتهدی حاضر شوم.
بر همین اساس به مدت ۷ سال در محضر آن بزرگ مرد «مرحوم مجتهدی» زانوی تلمذ زدم و حدود یک سال نیز در مسجد امین بازار توفیق حضور در محضر مرحوم آیت الله حق‌شناس را یافتم. در این حین سه سال هم درس امام شناسی را در محضر شیخ احمد رحمانی همدانی فرا گرفتم. بعد از این ایام بود که در مسیر نوکری اهل بیت (ع) در مجالس و هیأت‌ها شرکت و به روضه خوانی می‌پرداختم.
* تفاوت نسل قدیم مداحان با نسل امروز را در چه مسائلی می‌بینید؟
در حال حاضر ده‌ها دانشگاه در تهران به تربیت دانشجویان اهتمام دارند که از بین این تعداد تنها چند دانشگاه انگشت شمار اعتبار بین‌المللی دارد؛ معلوم است برای این نوع دانشگاه‌ها انتخاب اساتید و هدایت دانشجویان به سختی و با دقت فراوان انجام می‌شود. گاهی برخی تصور می‌کنند تنها با شش ماه آموزش و تمرین می‌توانند در عرصه مداحی و ذاکری اهل بیت گام بردارند در حالی که نمی‌دانند به هر میزان شاگردی اساتید با تقوا، اهل دل و صاحب فن را داشته باشند بیشتر می‌توانند بر دل‌ها تأثیر بگذارند. مداحان و ذاکران باید بدانند به هر مرحله‌ای از ذاکری توفیق یافتند کامل نیستند و هر لحظه نیاز به کسب علم و تجربه دارند.
امام علی (ع) فرمودند مرد زمانه خود باشید؛ این فرمایش بسیار مهم است. ذایقه و سلیقه مستمعان نسبت به چهل سال پیش متفاوت شده است. بنابراین مداحان نباید اثر گذاری بر مستمعان را در هیچ زمانی از دست بدهند. برای مثال در گذشته الفاظی که ذاکران استفاده می‌کردند هرگز مستمع آن روزگار دلیل استفاده آن را درخواست نمی‌کردند اما مخاطبان امروز چنین نیستند. مداح باید بداند که سطح علمی مردم بسیار ارتقا یافته است و اگر نتواند سطح علمی آنان را ارتقا ببخشد کم کم از این صحنه کنار گذاشته می‌شود. مداح اگر مخاطب شناسی خوبی داشته باشد و نیاز مستمع را درک کند هرگز از این صحنه کنار نمی‌رود.
در این برهه از روزگار مسأله‌ای که برای مردم مهم است صبر در برابر مشکل است. برای اینکه یک مداح بتواند صبر مردم را تقویت کند لازم است برای مردم از سختی‌های اهل بیت سخن بگوید تا برای مردم یادآوری شود که پیرو چه مکتب و بزرگانی هستند. بنابراین امروز برای جامعه مداحان شناخت مستمع بسیار مهم و ضروری است.
* حدود پنجاه سال است که در هیأت می‌خوانید درست است؟
الحمدالله. همین طور است.
* به نظر شما اساساً عملکرد جامعه هیأتی و مجالس مذهبی در افزایش تأثیر در سلوک فردی و جمعی مردم موفق ارزیابی می‌شود؟ آیا مجالس مذهبی ما مردم را رشد داده‌اند؟
هیأت جای رشد است برای همین رشدی که در قدیم بود یک تأثیری داشت و رشدی که امروز شاهد آن هستیم یک تأثیر دیگری دارد. البته به هر میزان منبری و مداح اعتقادش قوی و در مسیر اهل بیت ثابت قدم باشد تأثیر کلام او در مستمع بیشتر می‌شود و این مساله ربطی به زمان ندارد. کلام مداح باید به روز باشد. امام رضا فرمودند خدا قرآن را برای زمان و جمعیت و مکان خاص قرار نداد بلکه در همه زمان‌ها قرآن زنده است. مداح اگر خودش آیات قرآن را درک کند و وارد این حریم شود می‌تواند مستمع خودش را هدایت کند از این رو نوع بیان و کلام مداحان متفاوت است اما اساس معنویت تغییری نکرده است.
انسان از عناصر اربعه آب، خاک، هوا و آتش خلق شده است این مهم از قدیم بوده و امروز نیز هست و در آینده نیز خواهد بود آیا علم معنوی انسان به عناصر اربعه است؟ خیر. بلکه علوم معنوی انسان به نَفَختُ فیهِ مِن روحی؛ است. اگر روح انسان به کلام وحی و زندگی اهل بیت آشنا شود می‌تواند به جایی برسد که غیر از خدا چیزی نبیند.
امام علی می‌فرمایند مرد زمان خودتان باشید؛ بر اساس این روایت ضروری است تا مداحان مخاطب شناس باشند. نقل می‌شود یکی از منبریان وقتی برای شرکت در مجالس به مناطق بالانشین شهر می‌رفت مدام در منبرش از علم و کمالات علمی امام علی (ع) سخن می‌گفت اما همان فرد وقتی به محدوده مرکزی شهر و منطقه شوش می‌آمد برای مخاطبان از دلاوری‌های امام علی در جنگ‌ها صحبت می‌کرد؛ از او پرسیده می‌شود این همه تفاوت برای چیست؟ پاسخ می‌دهد مردم مناطق مرفه نشین به دلیل اینکه اهل تحصیل هستند می‌طلبد از علوم امام علی سخن بگویم تا مخاطبان جایگاه این بزرگ مرد عالم هستی را بشناسند اما در منطقه شوش روزی چند بار دعوا و نزاع می‌شود. از این رو برای مخاطب این منطقه لازم است از دلاوری‌ها و جوانمردی امام علی در جنگ‌ها مطالبی بیان کنم تا از این طریق امیرمومنان علی را بشناسند. بنابراین مخاطب شناسی برای هر مداح و ذاکری ضرورت دارد.
زمانی که به زندگی اهل بیت نگاه می‌کنیم می‌بینیم که در جای جای زندگی‌شان خدا وجود دارد از این رو امروز من مداح باید طوری زندگی کنم که مردم به امام زمان ارواحنا فداه علاقه پیدا کنند. نه اینکه بالای منبرم با پایین منبرم متفاوت باشد. مداح باید شأن اهل بیت را حفظ کند. ذاکر اهل بیت باید خوش برخورد باشد و برای مستمع احترام قائل باشد نه اینکه به هر قیمتی اشک مستمع را خارج و یا بر لبانش لبخند بنشاند، این مساله به ارباب آسیب می‌زند. بر این اساس مداح باید ابتدا خودش را حفظ کند و خود سازی داشته باشد تا بتواند روح و روان مردم را طاهر نگاه دارد و جلا دهد.
*یعنی به همان نسبتی که مداحان و ذاکران رنگ و بوی اهل بیت بگیرند و خود را آراسته به اهل بیت کنند، مردم اثر می‌پذیرند؟
بله.
*یعنی تأثیر پذیری مردم از هیأت به نوع سلوک مداحان و رابطه‌ای که آنان با اهل بیت و علما و تقیدی به در مسائل شرعی دارند، بستگی دارد؟
بله مداح در هر زمانی که اهل سلوک باشد تأثیر گذار است. وقتی او از عالم عامل فاصله نگیرد و اهل تهجد، قرآن و ذکر باشد مردم معنویات این ذاکر را مشاهده می‌کنند و تأثیر می‌پذیرند.
* مداحان امروز آن سلوک را دارند؟
ما نمی‌توانیم بگوییم ندارند اما شدت و ضعف دارد.
*نسبت به گذشته شدت پیدا کرده یا ضعف؟
اجازه بدهید سوال شما را چنین پاسخ دهم هر چه استاد انسان صاحب نفس و اهل طریق باشد به همان مقدار بر مداح اثر می‌گذارد. در حال حاضر ما ذاکرانی داریم که اهل مبارزه با نفس، تهجد و ذکر هستند و در گذشته نیز ما افرادی داشتیم که در تقوا ضعیف بودند و نمی‌توان گفت ذاکران در گذشته همه اهل تقوا بودند امروز چنین نیست. بنابراین در هیچ زمانی مثبت و منفی کامل را نمی‌توانید داشته باشید اما این مساله دارای شدت و ضعف است. از این رو بنده بیایم و بگویم در گذشته ذاکران اهل سلوک بودند و امروز نیستند و یا بر عکس، یک تطبیق ناموزون است چرا که همیشه سلوک بوده اما شدت و ضعف داشته است.
حتی در گذشته ما افرادی داشتیم که شأن امام حسین را رعایت نکردند و امروز نیز افرادی هستند که شأن حضرت را رعایت نمی‌کنند اما در عین حال جوانانی نیز هستند که واقعاً اهل دل و صفای باطن بوده و دل‌ها را متحول می‌کنند. بنابراین ما نباید به جوانان ذاکر حمله کنیم بلکه باید به این قشر با دید مرحمت نگریست. ذاکران در گذشته به ما لطف کردند ما ماندیم امروز نیز ما وظیفه داریم نسل جوان را به دید یک فرزند نگاه کنیم تا اگر ضعفی در کار دارند با امر به معروف رفع شود نه اینکه دست به افشاگری و آبرو بردن از آنان بزنیم. اگر یک ذاکر تخریب شود در اصل به مجلس اهل بیت آسیب زده‌ایم.
*برای رفع این آسیب و آسیب‌های موجود دیگر در فضای مجالس دینی چه راهکارهایی به ذهن شما می‌رسد؟ آیا درست است که مستمع مداح را هدایت کند و بر آن تأثیر بگذارد؟
نباید مستمع مسیر مداح را هدایت کند. اگر چنین باشد مانند آن است که یک بیمار به پزشک بگوید برای بیماری‌اش چه دارویی تجویز کند، اگر چنین است برای چه به مطب آمده؟ بنابراین پزشک باید بیمار را به سمت سلامتی و تندرستی هدایت کند. مداح باید در زمینه روانشناسی قوی باشد تا بتواند در دل مستمع امروز امید ایجاد کند چرا که امید به آدمی حیات می‌بخشد. چنانچه مستمع بر مداح تسلط پیدا کند بیانگر ضعف مداح است.
زمان برای فراگیری کوتاه است، اما برای کسب شهرت زمان همیشه هست. آسیبی که یک خواننده را می‌تواند ذلیل کند شهرت کاذب است. شهرت کاذب بسیاری از توفیقات را از انسان می‌گیرد اما شهرتی که امام حسین روزی آدمی کند هرگز تمام شدنی نیست و فقط باید قدردان باشیم.
*اگر نصیحتی و یا توصیه‌ای در ارتقا و رشد جامعه مداحی دارید بفرمایید؟
در جایگاهی نیستم که کسی را نصیحت کنم.
در گذشته مداحان صاحب هنر بودند و به قدری به دستگاه‌های موسیقی اشراف داشتند و گوشه‌ها را خوب می‌دانستند که کوچه و بازاری‌ها از هنر آنان تقلید می‌کردند. امروز مردم به راحتی به دنیا که از آن به عنوان دهکده کوچک یاد می‌شود دسترسی دارند از این رو زمانی که یک خواننده اروپایی و غربی موسیقی منفی را اجرا می‌کند برای مستمع خودش تأثیرگذار است اما آن نوع ردیف خوانی مناسب حال و هوای مستمع مذهبی نیست برای همین نباید بر اساس آن ردیف برای ائمه و مخاطب مذهبی خواند. الفاظی که در مداحی به کار می‌رود مقدس است و به آن ردیف خوانی‌ها نمی‌خورد. از این رو می‌طلبد افرادی که در کار موسیقی استاد هستند و مهارت دارند به شعرای آئینی سبک ارائه کنند.
صدا و سیما چرا به دنبال نوآوری نیست؟ چنانچه صدا و سیما برای نوآوری موسیقیدان‌های مذهبی را دعوت کند و از آنان سبک درخواست کند و از شعرا نه درباره چشم و ابروی اهل بیت بلکه درباره فضائل آن بزرگان شعر بخواهد بسرایند و به جامعه امروز ارائه دهد یک نوآوری ایجاد کرده است. اینگونه جامعه به سمت معنویت سوق پیدا می‌کند. همه مستمعان پای قاب تلویزیون مسلمان و شیعه نیستند بلکه مخاطبان آن از مسیحیان، یهودیان و… نیز هستند برای همین وقتی صدا و سیما یک سبک دلنشین و الفاظ عمیق را ارائه می‌دهد و تا مداح بخواند این اثر روی همه مخاطبان تأثیر می‌گذارد.
*ایامی که گذشت منسوب به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بود، چه توصیه‌ای به عموم عزاداران و گردانندگان مجالس و ستایشگران در این باب دارید؟
رفقای ذاکر مخصوصاً در این ده سال اخیر بسیار خوب کار کردند. بسیاری از همین مداحان تحصیل کرده حتی در مقطع دکتر و کارشناسی ارشد هستند اما برای اهل بیت نفس می‌زنند. می‌توان گفت دهه نود جامعه ذاکران خوب درخشیدند. البته در دهه ۷۰ الی ۸۰ هنوز کار دست پیشکسوتان بود و ۵ سالی خلأ ایجاد شد و برخی از جوانان نزد پیشکسوتان نیامدند و بعضی از پیشکسوتان هم آنان را نخریدند اما در دهه نود جامعه مداحی رشد کرد.
بنده آن چیزی که به عنوان کوچک‌ترین فرد جامعه ذاکران به نظرم می‌آید این است که جامعه مداحان باید راه حضرت زهرا (س) را پیش بگیرند. حضرت اگر بر مبنای تعهدی که در روز غدیر از سوی پیامبر و پروردگار به جامعه اسلامی سپرده شده بود عمل نمی‌کرد هرگز شهید نمی‌شدند. اما غدیر حضرت فاطمه را ملزم به حمایت از ولایت کرد از این رو غدیر عملی حضرت فاطمه در مدینه بود و تا آخرین نفس از امام زمان خویش حمایت کرد. سنگر حفظ ولایت و امامت را حضرت زهرا بنیان نهادند و آنقدر این سنگر قوی بود که سنگر نشین شهید شدند ولی این سنگر منهدم نشد و از مادر به دختر واگذار شد. آقایان مداح امروز نیز آن سنگر وجود دارد و شاید خدا این توفیق را به جامعه ذاکران داده است تا سنگر نشین فاطمی در حمایت از امام زمان باشند.
حضرت زهرا در اوج تعهد، به غدیر پایبند بود و امروز سنگر نشینان فاطمی باید در مسیر امام زمان باشند و فاطمیه را تبدیل به سنگر نشینی گام برداشتن در مسیر امام زمان و حمایت از ایشان کنند. شادی دل حضرت زهرا امروز آن است که امام زمان از پرده غیبت خارج شود. غربت حضرت زمانی تمام می‌شود تا در مسیر ایشان باشیم.
*اگر بعد از عمری نوکری فردای قیامت نزد حضرت سیدالشهدا علیه السلام مشرف شدید از ایشان چه می‌خواهید؟
جوابی که می‌خواستم بدهم خود شما دادید. چه چیزی بالاتر از تشرف به محضر امام حسین در روز قیامت وجود دارد؟ و این اوج سعادت است.
نظر شما