دقت در سخنان هر یک از امامان(ع)، افق های تازه ای از معرفت و روشنی را به روی ما می گشاید. باید هم چنین باشد چرا که ما عقیده داریم امامان معصوم(ع) پس از پیامبر خدا(ص) مفسر دین و تبیین کننده مفاهیم آن برای مردم هستند و عقیده داریم تامین سعادت و کمال انسان ها فقر در پرتو وحی و امامت امکان پذیر است.

انتظار و بسیاری از مفاهیم دیگر هم در راستای همین اعتقاد معنی پیدا می کند و چنانچه هر یک از مقوله های دینی درست تفسیر شود و مردم در عمل به آن پای بند باشند، نباید در زندگی فردی و اجتماعی با این همه مشکلات و ناهنجاری ها روبه رو باشیم.

جا دارد این سؤال ها را از خودمان بپرسیم: چقدر کوشش کرده ایم تا با زندگانی، سیره و کلمات بزرگان دین آشنا شویم؟ چقدر از آثار زیان بار صفات بداخلاقی از جمله: غیبت، دروغ، تهمت، بدگمانی و... در قالب سخنان پیامبر و امامان(ع) شنیده ایم و اندکی تغییر در کردار ما به وجود نیامده است؟ نگاهی به محیط اطراف خود بیندازیم. چند درصد از حرفها، نگاه ها و اعمال هر یک از مال با توصیه های عقلانی و اخلاقی معصومین(ع)همخوانی دارد؟ چند بار به زیارت امام رضا(ع) شنافته ایم و چقدر با مقام علمی و عرفانی ایشان آشنا شده ایم؟

از این دست پرسش ها در حوزه زندگی ما فراوان وجود دارد. تامل کردن در این پرسش ها حتماً ما را به یک نوآوری در فهم دین خواهد رسانید و از آن بالاتر لذت و شیرینی درک دین را خواهیم چشید؛ بله تفهیم و فهم دین لذت بخش است البته در صورتی که مبلغ دین هنر آموزش آن را داشته باشد. این سخن امام معصوم است که اگر جامعه انسانی خوبی های کلام ما را بدانند، حتماً در ردیف رهروان ما قرار خواهند گرفت.(1)

امیدواریم این اشاره که کمی هم طولانی شد، شما را خسته نکرده باشد، چون غرض این است که می خواهیم با هم چند حدیث از امام رضا(ع) را در باب جایگاه و کارکرد عقل، بازخوانی کنیم. امیدواریم از ملاقه و تامل در آن ها، توشه ای برای افزایش معرفت خودمان نسبت به آن بزرگوار، بر می گردیم و همچنین منش و رفتارمان را بر اساس آن (اگر همت کنیم) تغییر دهیم یا حداقل در مسیر تغییر قرار دهیم؛ یعنی اگر تا کنون درباره عقل و عقلانیت جور دیگری می اندیشیدیم، از این پس که با این سخنان نغز آشنا می شویم، تلاش می کنیم پس از فهم نو، آن را زندگی به کار بندیم.

حدیث یکم: عقل و خودشناسی

....بالقول یعتقد معرفته و بالعقول یعتقد التصدیق بالله.(2)

امام رضا(ع) در این سخنان، به مهمترین اصل اعتقادی اشاره می کند. یعنی توحید که با ابزار عقل و عقلانیت فراهم می شود. می فرماید: به وسیله خردها، اعتقاد به خداوند حاصل می گردد و تصدیق او به باور در می آید. این خداشناسی اگر درست در زندگی شکل پیدا کند، نوع رفتار ما حتماً تغییر خواهد کرد. یک معتقد واقعی به خداوند، تلاش می کند اصول اخلاقی را در برخورد با دیگران حفظ کند. مسؤولیت شناس باشد، حرمت عبادتی را که انجام می دهد به جا آورد. با عمل خود دیگران را به دین خوش بین سازد. آری، ما می توانیم با این معیارها و مانند آن نیز میزان خودشناسی خود را محک بزنیم. اگر این تاثیرات در رفتارمان نباشد، باید در خداشناسی خود تجدید نظر کنیم.

حدیث دوم: نجات دهندگی عقل

ما استودع الله عبداً عقلاً الا استنقذه به یوماً .(3)

خداوند خرد را در بنده ای به ودیعت ننهاد مگر آن روزی وی را بدان نجات بخشید. این معنی بسیار قابل تامل است که عقل چگونه انسان را نجات می دهد؟ از چه چیز نجات می دهد؟ زمینه ها و شرایط نجات بخشی چیست؟ چه عواملی ممکن است انسان را به بند بکشد و اسیر کند؟ هر کس می تواند به نوعی از این سخن گهربار بهره برداری کند و آن را چراغ راه خود قرار دهد. مسلماً آدمی در طول حیات خود از بدو تولد تا مرگ، با اتفاقات و حوادث انبوهی روبه رو می شود که لحظه لحظه آن نیاز به مدیریت و تدبر و دوراندیشی دارد. کسانی می توانند موفق و سربلند بیرون بیایند که بهترین استفاده را از عقل خود به عنوان عامل رهایی بخش (حسب فرمایش حضرت رضا(ع)) داشته باشند.

این مسئله ابعاد و شاخه های فراوان دارد. ما نیازمند به تمرین فراوان هستیم تا بتوانیم از این نعمت عظمای الهی بهره ببریم. می توان گفت حیات بالنده یک فرد و جامعه، بستگی به این دارد که چگونه از عقل استفاده می کنند.

عقل، حجت کامل الهی بر انسان است. با عقل باید زندگی و معاش و مدیریت شود، فرصت های خوب از دست نرود، زمان از کنترل انسان خارج نگردد، از استعدادها استفاده بهینه شود. آینده نگری و دوراندیشی هم یکی از محصولات عقل و اندیشیدن است. نجات بخشی عقل یعنی همین که آدمها در فراز و نشیب شرایط زندگی دچار خودباختگی و انفعال نگردند و ناکامی خودشان را به عهده چرخ زمان و فلک روزگار نیندازند.

با مطالعه احوال گذشتگان، شخصیت ها، فرهنگ ها و تمدن ها می توان این نکته را به دست آورد که استفاده از عقل نجات دهنده چه تاثیری در موفقیت آنان داشته است و ما چگونه از این عامل پیروزی استفاده می کنیم؟

حدیث سوم: عقل و خیرخواهی

راس العقل بعدالایمان بالله التودد الی الناس و اصطفاع الخیر الی کل برو فاجراً. (4)

امام رضا(ع) در این سخن حکیمانه، بالاترین درجه عقل را پس از ایمان آوردن به خداوند، ابراز دوستی و محبت به مردم می داند. معادله این کلام را می توان این گونه تصویر نمود که: عقل=خیرخواهی و انسان عاقل=خیرخواه دیگران است. امام(ع) دامنه این خیرخواهی را توسعه می دهد و این که هم آدم خوب  و هم آدم بد از محبت انسان عاقل بهره مند می شود.

خیرخواهی به دیگران هم به شکل های گوناگونی ممکن است پدیدار شود. گاهی با یک پند و اندرز محبت آمیز، گاهی با یک رهنمایی و مشاوره خوب، گاهی با یک انفاق محترمانه و حتی گاهی با یک لبخند و اظهار محبت زبانی که ممکن است امید را در دل یک انسان پژمرده به جوشش درآورد و او را به عرصه حیات اجتماعی برگرداند.

راه های خیرخواهی را مردم خود می شناسند و خیرخواهان در جامعه مورد احترام هستند. این سخن امام(ع) در واقع نشان دهنده معیار عقل عملی و میزان شناسی برای انسان عاقل است.

حدیث چهارم: عقل بهترین عبادت

لیس العباده کثره الصلوه و الصوم، انما العباده التفکر فی امرالله عزوجل.(5)

امام رضا(ع) در مقام ارج گذاری به اندیشیدن و کاربری عقل می فرمایند: عبادت به انجام فراوان نماز و روزه نیست؛ بلکه عبادت فکر کردن در آفرینش خداوند است. این سخن در واقع توهمی را می خواهد برطرف کند که ممکن است نوع مردم در جریان دین مداری به آن مبتلا شوند. یعنی انجام عبادت های فاقد تامل و تدبر در کار خداوند. البته کلام امام(ع) باید ناظر بر جریانی باشد که در روزگار امام(ع) وجود داشته و ایشان می بایست آن را اصلاح کند و هشدار بدهد که تنها به شکل و ظاهر اعمال عبادی بسنده نکنید. این حدیث برای جامعه امروز ما هم پیام دارد. ما باید خود را به صورت مستقیم در معرض این پیام قرار بدهیم و با تفکر کردن و تامل کردن، مانوس بشویم که واقعاً راه گشا خواهد بود. بدیهی است فکر کردن انسان را به بهترین راه خواهد رساند. اگر در عرصه زندگی با بسیاری از مشکلات رو به رو هستیم (با این که همه عبادات را به جای می آوریم) برای این است عبادت اصلی (تفکر) را فراموش کرده ایم و اصولاً زمینه های آن را فراهم نکرده ایم. بله، باید روش تفکر را بیاموزیم، از کارشناسان کمک بگیریم، به مطالعه زیاد بپردازیم که یکی از راه های تقویت تفکر است. آیا نمی توانیم این گونه بگوییم و بنویسیم که: در بحث عقب ماندگی ها، در کنار همه عوامل، مهمترین آنها، نبودن تفکر در برنامه زندگی فردی و اجتماعی ما بوده است؟

ما پاره ای از محصولات تفکر را به این صورت می توانیم بشماریم. نظم فردی و اجتماعی، وجود برنامه ریزی، پیش بینی های لازم، آمادگی در برابر حوادث، کوتاه شدن راه های رسیدن به نتیجه، جلوگیری از تکرار تجربه ها، بالارفتن سطح فرهنگ جامعه و استفاده بهتر از فرصت ها و امکانات.

حدیث پنجم: عقل و دوستی پایدار

صدیق کل امری عقله و عدوه جهله.(6)

دوست هر انسانی عقل اوست و دشمن او نادانی اش. گویا عقل و جهل در درون انسان به گونه ای با هم درگیر می شوند و او را همواره در میان دو انتخاب قرار می دهند. امام(ع) در تصویر سازی دوست و دشمن واقعی انسان، عقل را دوست پایدار می داند و جهل را دشمن واقعی. یک دوست چه کاری برای انسان انجام می دهد؟ از یک دوست چه انتظاری می رود؟

خیرخواهی، یاری رساندن در روزهای سخت. راهنمایی و مشورت دهی صمیمانه و صادقانه، یادآوری عیوب در پنهان، پاسداشت حرمت او در همه حال، امانت داری در دوستی و... از مؤلفه هایی است که در جریان دوستی معنا پیدا می کند و متقابلاً دشمن بر خلاف همه این ارزش ها عمل می کند.

بنابراین انسان این قابلیت را دارد که در درون خودش، دوست عقل را بارور کند و پرورش دهد و یا اینکه دشمن جهل را فربه کند. کدام گزینه می تواند سعادت این سرا و آن سرا را تامین کند و فراهم گرداند؟ پاسخ روشن است. عقل؛ اما همتی عالی و پشتکاری توانمند می طلبد تا با پاگذاشتن روی خواهش های جهل درون، راه رشد برای عقل به ودیعت گذاشته الهی ، هموار شود و در نتیجه راه رسیدن به پیشرفت و نوآوری دائم بر آدمی همواره گشوده بماند.

پی نوشتها:

1.معانی الاخبار صدوق/180.

2.توحید صدوق، 43-41.

3.امالی صدوق،ص56.

4. عیون اخبارالرضا(ع)،2/35.

5.اصول کافی، 2/55.

6.اصول کافی، 1/11.