«زهد» در فرهنگ و معارف الهی دارای ارج و اهمیت ویژه‌ای است تا آنجا که پروردگار متعال رهبران راستین الهی را به روی آوردن به آن فراخوانده است: «و شرط علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدنیه». اسلام برای سازندگی فرد و جامعه و حرکت به سوی تکامل حقیقی یکی از اهرم‌های بازدارنده در مسیر دنیاطلبی انسان‌ها را زهد معرفی کرده‌ و در کلمات اهل ‌بیت(ع) به این ارزش اسلامی بسیار پرداخته ‌است.

۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با استادان حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد. شرح حدیث این هفته را محضر استاد حوزه و دانشگاه، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد وحیدی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

یکی از اوصاف انسان‌های بزرگ، زهد و بی‌میلی آن‌ها نسبت به دنیا و زینت‌ها و تجملات آن است. در سیره رضوی، زهد چگونه تبیین شده است؟

سراسر زندگی امامان(ع) زهد و وارستگی بود و آنان با تمام جایگاه بلند و نفوذ معنوی گسترده، توجهی به مال و متاع دنیا نداشتند. امام رضا(ع) نیز سرآمد زاهدان عصر خویش بود. در روایتی از محمد بن عباد وارد شده است که می‌گفت: امام رضا(ع) در تابستان روی حصیر و در زمستان روی پوستینی می‌نشست و لباس خشن می‌پوشید. ثامن‌الحجج(ع) در روایتی که در عیون اخبارالرضا(ع) آمده، به نقل از پدرانش در مورد زهد فرمود: «بِالزُّهْدِ فِی اَلدُّنْیا أَرْجُو اَلنَّجَاهَ مِنْ شَرِّ اَلدُّنْیَا» یعنی با زهد در دنیاست که به رهایی از شر دنیا امیدوارم.

زهد حقیقی از دیدگاه پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان معصوم(ع) چگونه زهدی است؟

حقیقت زهد، ترک وابستگی‌ها و گسستن زنجیرهای اسارت مربوط به گذشته و آینده است. زهد حقیقی انسان را از دنیا جدا نمی‌کند بلکه مسئولیت‌های فراوانی بر دوش او می‌گذارد و با بی‌رغبت کردن به دنیا او را به سمت ارزش‌های والایی چون ایثار و انفاق رهنمون می‌کند. در روایت‌های بسیاری از اهل ‌بیت(ع)، معنای زهد در دو جنبه خلاصه شده‌؛ نخست تأسف نخوردن بر آنچه از دست رفته و دیگری خوشحالی نکردن بر آنچه بدست آمده ‌است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «تمام زهد در دو جمله از قرآن گرد آمده است. خداوند سبحان فرموده است تا بر آنچه از دست شما رفته، افسوس نخورید و برای آنچه به شما داده است، شادمان نشوید. کسی که بر گذشته افسوس نخورد و برای آنچه به دستش می‌رسد، شاد نشود، هر دو جانب زهد یعنی زهد کامل را گرفته است».

مجموع این احادیث نشان می‌دهد زهد حقیقی از دیدگاه پیشوایان معصوم(ع) زهدی است که انسان را از دنیا جدا نمی‌کند بلکه مسئولیت‌های فراوانی روی دوش او می‌گذارد و با بی‌رغبت کردن به دنیا هوای نفسانی او را به سمت ارزش‌های والایی چون ایثار و انفاق رهنمون می‌کند.

زهد به عنوان یکی از ارزش‌های والای اسلامی ممکن است دستخوش تفاسیر نادرست و اشتباه شود. اهل بیت(ع) با این زاهدان دروغین چه برخوردی داشتند؟

اهل بیت(ع) به عنوان زاهدان حقیقی همواره به تبیین صحیح این ارزش والا پرداخته‌اند. به عنوان مثال در روایتی زیبا از رسول خدا(ص) آمده است: «زهد در دنیا به این نیست که اموال را ضایع کنی و حلال را بر خود حرام نمایی، بلکه زهد در دنیا این است که به آنچه در دست تو است بیش از آنچه در دست خداوند متعال است، اطمینان نداشته باشی». بعضی حتی در زمان ائمه(ع) با فهم غلط از این آموزه به نوعی زهدفروشی می‌کردند که این گونه رفتارها با واکنش شدید اهل بیت(ع) همراه بوده است. برای مثال در کتاب انوار نعمانیه آمده است: «برخی از زهدفروشان نزد امام صادق(ع) آمدند، در حالی که لباسی پشمینه و زبر به تن کرده و امام لباس نازکی به تن کرده بود. سفیان به امام گفت: به درستی که امیرمؤمنان(ع) همیشه لباس‌های درشتی به تن می‌کرد. چرا در این روش به او اقتدا نمی‌کنی؟ امام صادق(ع) پاسخ داد: امیرمؤمنان(ع) در زمان تنگدستی مسلمانان زندگی می‌کرد. این گشایش که امروز در بین مسلمانان به وجود آمده، در آن روز نبوده است. ما قومی هستیم که اگر خدا بر ما گشایش داد، بر خود گشایش می‌دهیم و هر گاه بر ما تنگی گیرد، بر خودمان چنان کنیم. خداوند دنیا را برای مؤمن آفریده است، نه برای کافر زیرا او ارزشی نزد خداوند ندارد. اگر امیرمؤمنان علی(ع) در این زمان به سر می‌برد هرگز آن لباس‌هایی که در آن روزگار می‌پوشید را به تن نمی‌کرد، تا نگویند او ریاکاری می‌کند و لباس شهرت می‌پوشد. امیرمؤمنان امام و والی مسلمانان بود و بر والی مسلمانان سزاوار نیست که از نظر زندگی و معاش بالاتر از فقرا باشد».

از توصیه سایر ائمه(ع) به زهد برایمان بگویید.

از آنجا که رشد بصیرت و حکمت از آثار مهم زهد است، پیامبر اکرم(ص) در روایتی به اباذر فرمود: «ای اباذر، هیچ بنده‌ای نیست که در دنیا زهد پیشه کرده باشد، مگر اینکه خداوند ریشه‌های حکمت و علم را در قلبش برویاند و بر زبانش جاری گرداند و او را بر عیب‌های دنیا و دردها از این دنیا به سرای آخرت با ایمان خارج می‌کند». از دیگر فواید زهد صبر و استقامت در برابر مشکلات است. امام سجاد(ع) در این باره می‌فرماید: «هر که دل از دنیا برکند، مصیبت‌های آن بر او آسان شود و از آن‌ها ناراحت نشود». آرامش و سکون نفسانی که گمشده بشر امروز است خود یکی از ثمرات حیات‌بخش زهد است چنان که رسول خدا(ص) فرمود: «رغبت به دنیا، اندوه و غم را می‌افزاید و زهد در دنیا، دل و بدن را آسوده می‌کند». سخاوت و ایثار از ثمرات زهدورزی مؤمنانه است چنان که سرور زهدپیشگان عالم علی(ع) فرمود: «گذشتن از دنیا، اوج سخاوت است».