واژه اقتصاد مقاومتی که از ابتکارات رهبر معظم انقلاب است، برگرفته از سیره اقتصادی ائمه اطهار(ع) و ازجمله مفاهیم پرمعنا و عمیقی است که اگر مورد توجه مردم، به‌ویژه مسئولان جامعه ما قرار گیرد، ضامن رشد و بالندگی اقتصادی کشور خواهد شد. سیره اقتصادی امام علی(ع) یکی از منابع بسیار مهم برای نهادینه کردن اقتصاد مقاومتی و ترسیم حیات اقتصادی مطلوب در جوامع اسلامی است. به بهانه 29 بهمن، روز اقتصاد مقاومتی و کارآفرینی، در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی، عضو هیئت علمی و مدیرگروه تاریخ اسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم به گفت‌وگو نشسته‌ایم. این استاد حوزه و دانشگاه پژوهش‌های زیادی را درباره تاریخ و سیره ائمه معصومین(ع) در کارنامه خود دارد که ازجمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «تاریخ تشیع»، «تاریخ اسلام(سیره و زندگی ائمه از امام علی تا امام صادق(ع))» و «سیر پیدایش و گسترش تشیع» اشاره کرد.

اگر موافق باشید بحث را با تعریف اقتصاد مقاومتی و ویژگی‌های مهم آن آغاز کنیم.

اقتصاد یکی از مسائل مهم برای همه جوامع بشری است. واژه اقتصاد مقاومتی که از ابتکارات رهبر معظم انقلاب است و تأکید زیادی به آن دارند ازجمله مفاهیم پرمعنا، دقیق و عمیقی است که اگر به آن توجه شود جامعه ما از نظر اقتصادی به رشد و بالندگی می‌رسد. حضرت آقا برای اقتصاد مقاومتی چند ویژگی مهم را مطرح کردند که ازجمله آن‌ها می‌توان به اقتصاد دانش‌محور، اصلاح الگوی مصرف، تکیه بر تولیدات ملی، پرهیز از تجمل‌گرایی، مبارزه با مفاسد اقتصادی، شفافیت قوانین اقتصادی، از بین بردن فاصله طبقاتی، رواج فرهنگ کار و... اشاره کرد. شاخصه‌هایی که رهبری برای اقتصاد مقاومتی برشمردند، برگرفته از سیره معصومین(ع) است و در زندگی آن بزرگواران نمود قابل توجهی دارد.

 مهم‌ترین شاخصه‌ها و اصول راهبردی اقتصاد مقاومتی در سیره عملی امام علی(ع) چیست؟

سیره اقتصادی معصومین(ع) به‌ویژه امام علی(ع) یکی از منابع مهم برای ترسیم حیات اقتصادی مطلوب در جوامع اسلامی است؛ اندیشمندان و متفکران بزرگ اسلامی تلاش‌های زیادی را برای شناخت و معرفی سیره اقتصادی امیرالمؤمنین(ع) انجام داده‌ و مقالات و کتاب‌های زیادی در این حوزه نوشته‌اند که هر کدام جنبه‌ای خاص از سیره اقتصادی آن حضرت را دربرمی‌گیرد. وقتی می‌گوییم سیره اقتصادی امیرالمؤمنین(ع)، منظورمان مجموعه‌ رفتارها و فعالیت‌های اقتصادی ایشان در سه حوزه فردی، خانوادگی و اجتماعی است. خط مشی‌های جوامع مختلف نشأت گرفته از بینش‌ها و ارزش‌های آن‌هاست. از آنجایی که خط مشی‌ها و رهنمودهایی که در سیره امیرمؤمنان(ع) وجود دارد برگرفته از منبع وحی الهی است بهترین الگو برای دستیابی به اقتصاد سالم، پویا و مبتنی بر ایمان است.

سیره اقتصادی امام علی(ع) ابعاد گوناگونی دارد؛ یکی از پایه‌های اقتصاد مقاومتی، تولید است. یکی از مهم‌ترین زمینه‌های تولید در زمان امامان(ع) کشاورزی بوده است. ما گزارش‌های تاریخی فراوانی داریم که همه حضرات معصومین(ع)، به‌ویژه امیرالمؤمنین(ع) فعالیت‌های کشاورزی مانند زراعت و باغداری داشتند. امامان معمولاً شخصاً کشاورزی کرده و از نیروهای کار دیگران هم استفاده می‌کردند. یعنی در کار کشاورزی، هم فعالیت‌های خودشان را داشتند هم برای دیگران زمینه اشتغال و کار فراهم می‌کردند. حتی پیامبر(ص)، مانند همه پیامبران به شغل کشاورزی اشتغال داشتند. اهتمام امام علی(ع) به کشاورزی در میان همه معصومان(ع) بی‌نظیر است. کشاورزی آن حضرت ابتدا در معیت رسول خدا(ص) بود و پس از رحلت پیامبر(ص) هم با کار کشاورزی، هزینه کل بنی‌هاشم را تأمین می‌کردند. پس از شهادت امام علی(ع)، اختلافاتی بر سر موقوفات ایشان به وجود آمد. این موقوفات به حدی زیاد و مهم بود که حتی برخی از رجال بزرگ بنی‌هاشم هم اختلافاتی بر سر آن‌ها داشتند. با بنیان‌های کشاورزی که امیرالمؤمنین(ع) ایجاد کردند نه تنها هزینه‌های معیشتی خودشان بلکه معیشت عده زیادی از مردم نیز تأمین می‌شد؛ در واقع فعالیت‌های آن حضرت و درآمد حاصل از کار کشاورزی و نخلستان‌های ایشان بر پایه اقتصاد مقاومتی بود. این نکته را هم اضافه کنم که فعالیت‌های اقتصادی یک‌سری مستلزمات و شرایط دارد. حالا بخشی از آن، شرایط طبیعی و آب و هوایی و بخشی هم شرایطی است که مسئولان باید فراهم کنند. در این صورت مردم به آن کار ورود پیدا می‌کنند. یک سری سرمایه‌گذاری می‌کنند و تولید می‌شود. بازار مصرف هم مشخص می‌شود. معصومین(ع) با توجه به آب و هوای شهر خود، فعالیت اقتصادی داشتند و زندگی خود را بر مبنای آن تأمین می‌کردند. طبعاً کسی که فعالیت اقتصادی و اشتغال‌زایی دارد، از درآمدهای اقتصادی خود به جامعه تزریق می‌کند. همان‌طور که عرض کردم خود امیرالمؤمنین(ع) در مدت 25سالی که پس از رحلت پیامبر(ص) خانه‌نشین شد، فعالیت‌های کشاورزی زیادی داشت و زمین‌هایی را که رسول خدا(ص) به ایشان اقطاع کرده بود، آباد کرد و با آبادنی آن‌ها جامعه خود را آباد ساخت. مسئله دیگری که در انتخاب فعالیت‌های تولیدی باید به آن توجه داشت، نیازسنجی است. یعنی باید ببینیم نیاز جامعه واستعداد ما چیست. اگر این دو لحاظ نشود نمی‌توانیم در امور اقتصادی توفیقی بدست بیاوریم، از ین رو ائمه معصومین(ع) به این نکته توجه داشتند. مثلاً زمانی در مدینه کشاورزی رونق داشت و امام علی(ع) مردم را به کشاورزی تشویق می‌کرد. یک زمانی وقتی موالی در کوفه خدمت آن حضرت آمدند، ایشان آن‌ها را به تجارت تشویق کرد.

یکی از محورهای مهم در اقتصاد مقاومتی، مبارزه با مفاسد اقتصادی است. امیرمؤمنان(ع) در این زمینه چگونه عمل کردند؟

یکی از مسائلی که در سیره اقتصادی امیرمؤمنان(ع) بسیار مورد توجه است و در مقاومتی کردن اقتصاد هم نقش مهمی دارد، مبارزه با فساد اقتصادی است. گاهی فساد اقتصادی، سازمان‌نایافته است، یعنی به صورت فردی و خارج از نظام قانونی حکومت انجام می‌شود. اما گاهی فساد اقتصادی سازمان‌یافته و سیستمی است. امام علی(ع) به هر دو نوع از فسادها واکنش نشان می‌دهد. فساد سازمان‌یافته برای اقتصاد جامعه بسیار مهلک است و ما می‌بینیم که از گذشته همین‌طور بوده و نظام‌ها و دولت‌های مختلف، برای اینکه بتوانند اقتصادشان را پابرجا نگه دارند، با فسادهایی که در جامعه بوده مبارزه کرده‌اند. امیرمؤمنان(ع) هم با این نوع فسادها مبارزه سختی دارد؛ برای نمونه گاهی فساد در حکومت امام علی(ع) به شکل یک اختلاس است. آن حضرت هم در نامه 40 و 41 و هم در نامه به مالک‌اشتر توجه می‌دهد که مراقب اختلاسگران باشند. به مالک‌اشتر می‌گوید: بررسی کن و جاسوسانی مورد اعتماد و راستگو را بر کارگزارانت بگمار! باید امانت‌داری در میان کارگزاران باشد، در غیر این صورت، این‌ها آسیب‌های فراوانی به اقتصاد جامعه وارد می‌کنند. آن حضرت بر شناسایی فساد اصرار داشت و پس از شناسایی فساد، کارگزار خاطی را مجازات می‌کرد و اموال عمومی را به بیت‌المال برمی‌گرداند. نمونه‌های زیادی داریم که امام علی(ع) کارگزار خاطی اختلاسگر را به‌شدت مجازات و عزل کرده است.

یکی از گسترده‌ترین فسادهای اقتصادی که می‌تواند زیان‌های غیرقابل جبرانی به نظام اقتصادی کشور وارد کند، مسئله ارتشا یا رشوه است. امام علی(ع) در مقابله با ارتشا برخوردی بسیار جدی و سختگیرانه و به کارگزارانشان تأکید داشتند حق گرفتن هدیه را ندارند.

آن حضرت برای مبارزه با تجمل‌گرایی و تبعیض اجتماعی و ایجاد عدالت اقتصادی در جامعه، چه اقداماتی انجام دادند؟

یکی از مسائل مهمی که در سیره امام علی(ع) می‌بینیم، سبک زندگی ساده و غیر مرفهانه است. آن حضرت می‌فرمایند: من ساده‌زیستم و شما هم باید ساده‌زیست باشید. پس مسئله بعدی در اقتصاد مقاومتی، سبک زندگی ساده مسئولان است. باید فرصت‌ها را برای همه یکسان‌سازی و از انحصارطلبی برخی از مسئولان جلوگیری کرد؛ زیرا انحصارطلبی در میان کارگزاران دولتی، اقتصاد یک کشور را از بین می‌برد. حضرت علی(ع) در نامه 43 نهج‌البلاغه به این مسئله اشاره می‌کند. در مجموع اگر بخواهیم اقتصاد مقاومتی داشته باشیم و عدالت اقتصادی را تحقق دهیم بهترین روش آن، الگوگیری از سیره امام علی(ع) است. آن حضرت سخت‌گیری زیادی در صیانت از اموال عمومی داشت. امام(ع) همچنین نظام درآمد مالیاتی و مالیات و خراج کشاورزان را اصلاح کرد. این‌ها در نامه 53 نهج‌البلاغه آمده است.

یکی دیگر از روش‌های امیرالمؤمنین(ع) در مبارزه با فساد اقتصادی و ایجاد عدالت و فرصت‌های برابر برای مردم، شفافیت در اطلاعات امور حکومتی بود. امام در نامه به امیران لشکرش(نامه 50 نهج‌البلاغه) به این مسئله متذکر شده است. اگر در امور اقتصادی شفافیت نباشد مشکلات فراوانی از ناحیه یک عده مثل سوءاستفاده‌ها و رانت‌های ویژه‌ای که برخی می‌توانند استفاده کنند به وجود می‌آید. وقتی مردم ببینند حکومت در مسائل اقتصادی شفاف است و برای همه فرصت مساوی وجود دارد، به میدان می‌آیند، فعالیت‌های اقتصادی خود را انجام می‌دهند و جامعه از کشورهای دیگر بی‌نیاز می‌شود. امام علی(ع) همچنین در نامه به مالک‌اشتر تذکر می‌دهد کارگزاران اقتصادی از بازاریان سوءاستفاده نکنند و موجب گرانی کالا نشوند. این‌ها برخی از مواردی است که امام در راستای بهینه‌سازی اقتصاد حکومتش انجام داد و نتیجه هم گرفت. امروز ما هم اگر می‌خواهیم اقتصاد خوبی داشته باشیم باید به این موارد توجه کنیم تا به توفیق خدا از نابسامانی اقتصادی نجات پیدا کنیم.

زهرا دلپذیر